-In Memoriam –

Nga Ilir Çumani

Një lajm i kobshëm për mbarë kombin shqiptar erdhi si një rrufe me vetëtima në këtë dimër të vështirë. Iku poeti i poetëve, kolosi i letërsisë shqipe. U largua fizikisht i madhi i të mëdhenjve, një nga figurat më të shquara, më të ndritura dhe më të dashura për të gjithë bashkëkombësit e vet, këndej dhe andej kufirit. U shkëput si një meteor nga “galaktika” e hapësirës mbarëshqiptare një visar i çmuar, një fenomen universal i kohës. Dritëro Agolli, ka qenë dhe mbetet një emër i përveçëm, një zë unik, një simbol dhe mëndje e ndritur e iluminuar, një energji e pashtershme burimi e frymëzimi, një pikë reference e pazëvendësueshme për të gjithë shqiptarët.

Ngase puna dhe vepra e Tij është si drita dhe ajri që thithim, është koncentrati i nektarit shpirtëror të popullit të cilit i përket. Ai mbetet dëshmitar dhe protagonist i rëndësishëm i dy epokave të mëdha të zhvillimeve të rëndësishme të historisë së Shqipërisë; poet, romancier, tregimtar, dramaturg, skenarist, gazetar, publicist, eseist, përkthyes, intelektual dhe akademik, me një formim dhe kulturë të gjerë erudite, personalitet shumëdimensional poliedrik dhe politikan i kualitetit të lartë, patriot dhe atdhetar i shquar, një mëndje e ndriçuar e letërsisë dhe e kulturës tonë kombëtare. Iku poeti, ashtu siç dine të ikin vetëm të mëdhenjtë nga kjo botë. Nga sot, Ai nuk është më fizikisht me frymë dhe me zë…. Në fakt, jo të gjithë e kanë fatin të ikin nga jeta ashtu siç ikën një Njeri i përmasave të Dritëroit.

Ngase Ai la pas një mal me vepra të mëdha, la shumë dritë, shumë mençuri proverbiale që mbeten tashmë thesar i paçmuar i popullit që e deshi kaq shumë, për të na kujtuar të gjithëve se ka qenë, është dhe do të mbetet përgjithmonë këtu, mes nesh, duke na ndriçuar njëlloj dhe në mënyrë të pakushtëzuar si atëherë, kur ishte gjallë. Ka raste të veçanta që edhe vdekja e shkel “protokollin” e ritualit që ka, duke bërë përjashtimin e të “privilegjuarve” që vetë ajo i zgjedh.

Në rastin e Dritëro Agollit, ajo nuk e pranon dhimbjen, as ikjen përgjithmonë, as institucionin e heshtjes, ngase tashmë Ai i përket edhe jetës, edhe përjetësisë…. Nga sot, në ditët dhe në kohët që do të vijnë me pas, çdo shqiptar, çdo fëmijë, çdo i ri edhe plak, çdo foshnjë që do të lind në tokën që poeti ynë kombëtar i këndoi me kaq shumë gaz e dashuri, me kaq shumë pathos e hare, me dhimbje edhe brengë, do të ketë si trashëgim në qenien e vet një copëz drite nga dielli i artë që na la Dritëroi ynë. Nga sot e tutje, Ai do të përjetësohet përgjithmonë si monumenti më i gjallë frymëzues dhe epokal i vetëdijes dhe memories tonë kombëtare. Të qoftë e lehtë balta naimiane që të formëzoi, të ngazëlleu dhe të frymëzoi kaq shumë… E jotja qoftë parajsa patriarku i mençur dhe i urtë i letrave shqipe!

Lamtumirë poet i shekullit, pasardhësi i denjë i Naimit dhe Çajupit, klasiku dhe moderni i pashembullt i letërsisë shqipe, Liriku i tokës, Profet i Fjalës DRITËRO…!

Shqiptari tjetër

Alen Boske, (“Le Figaro”, datë 26 korrik 1990)

– Jashtë shtigjeve të rrahura, fjalët fyese me humor të një shkrimtari me përmasa universale –

 Që prej 20 vjetësh Evropa vazhdon të zbulojë nga libri në libër një shkrimtar me përmasa universale, Ismail Kadarenë. Sot na u dha rasti të lexojmë romanin e parë të përkthyer në frëngjisht të një shkrimtari tjetër, Dritëro Agolli. “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo” na befason shumë, aq më tepër mbasi kjo satirë i përket vitit 1972, epokë kur nuk mund të bëhej fjalë aspak për liberalizim nga ana e Tiranës. Deri tani vetëm disa tekste të Dritëro Agollit ishin botuar në revistat tona pa tërhequr vëmendjen në mënyrë të veçantë. Ai ka lindur më 1931, ka kryer studimet universitare në BRSS, ashtu si pjesa më e madhe e intelektualëve të brezit të tij. Shumë romane i siguruan atij një famë të qëndrueshme në vendin e tij. I përkthyer në afro gjashtë gjuhë, ai është bërë sot kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë, megjithëse ka një çiltërsi dhe një liri mendimi të jashtëzakonshme.

Romani që ne lexojmë triumfoi me vështirësi. Ai është shkruar me një maturi dhe një klasiçizëm që në pamje të parë duket se u bindet parimeve të realizmit socialist: nuk ka vend për mister, as për lirizmin dhe as për përçartje. Edhe psikologjia është në përshtatje me udhëzimet zyrtare: siç thuhet atje, askush në këtë kryevepër të ironisë nuk është as monstër, as qënie negative. Mund të pretendohet, gjithashtu, se personazhet janë ithtarë të optimizmit dhe të së nesërmes së gëzuar. Për më tepër, heroi, Zyloja, është një funksionar i lartë, apo më saktë një aparatçik me përgjegjësi të shumta, i cili nuk bindet, por përkundrazi, përdor vazhdimisht një frymë iniciative. Sigurisht, duhet shkuar më larg se aparencat.

Tregimtari, bashkëpunëtori kryesor i Zylos, i ngarkuar për kulturën dhe shfaqjet, vë në dijeni ecejaket e eprorit të tij. Gjithë libri është hartuar sikur të kishte pamjen e një raporti, të një procesverbali apo të një biografie zyrtare. Me një fjalë është një tiran simpatik, me vullnet të mirë dhe aspak një karikaturë. Çfarëdo që të mendojë, të thotë apo të bëjë, ai përpiqet të garantojë mirëqënien e nëpunësve të tij të administratës dhe t’u sigurojë atyre argëtimet e klasës: luftën e klasave të lumturuara.

Shkresaxhi i ndërgjegjshëm, i nënshtruar dhe në të njëjtën kohë mahnitës, Demka, tregimtari, bën ç’është e mundur për t’iu bindur Zylos. Ai i përgatit atij një numër të madh raportesh që padroni i tij i përvetëson: i tillë është ligji i hierarkisë. Dialogu shërben për t’i mënjanuar pakënaqësitë: mjafton që vartësit të binden për epërsinë e atyre, të cilët me mirësjellje dhe kompetencë, kanë hipur mbi supet e tyre. Zyloja shpjegon, përligj, urdhëron dhe i lë secilit përshtypjen se ka të drejtë për çdo gjë. Forca e tij bindëse është e tillë sa përkulesh me gjithë qejf përpara poshtërsive që përdor ai: që prej çastit kur bëhesh bashkëfajtor, përkrah dhe diturinë dhe largpamësinë e tij, edhe pse objektivisht ato të duken të dyshimta.

Skërmitjet e dhëmbëve janë të rralla dhe shpejt lexuesi bën pyetjen se si, përballë kësaj fuqie bindëse kaq të shkathët, poshtërsia dhe verbëria nuk janë në anë të Demkës: ky nuk vuan aspak nga pozita e tij si i admiruar pa kushte. Ai e ul shpinën me krenari. Kështu janë monarkët: ata gjejnë përpara tyre skllevër, shumë të civilizuar, shumë sqimëtarë, për të cilët bindja është më pak e kushtueshme se sa dyshimi më i vogël. Prej këtej del se lexuesi simpatizon Zylon dhe se Demka më në fund mishëron nënshtrimin më pasiv dhe më mendjeshkurtër. Nga ana tjetër, Zyloja ka mjaft pushtet për t’u dukur i lirë, i guximshëm, pothuajse sovran. Kur gjithçka është parashikuar, ndodh e papritura: njerëzit më të disiplinuar po lëkunden gjithashtu në tronditjen. Një ditë, pa e ditur përse, Zyloja humbet punën e tij.

Ai nuk kritikohet dhe nuk akuzohet për asgjë. Ai endet, shkon të gjejë një punë tjetër, flitet për ta dërguar në një ambasadë.

Megjithatë nuk ndodh asgjë: ai është në dispozicion. Demka nuk dorëzohet: ndjenja e tij e simpatisë nuk dobësohet dhe admirimi i tij nuk do të kishte shfajësime për Demkat. Shërbëtorët duhet të shërbejnë dhe jo të zëvendësojnë padronët. Nuk mund të mendohet që legjenda të merret me njerëz aq të paqortueshëm si Zyloja. Kështu gjithë legjenda është e marrë. Atje qëndron e meta e sistemit: që kur fillon të ëndërrohet, që kur ekstrapolohet organizimi i mirë material dhe psikologjik ia lë vendin çmendurisë. Satira mund të të marrë atëherë përpjestime shpërthyese. Dritëro Agolli shkruan: “Qeni është një kafshë besnike. Përse zemërohemi kur na trajtojnë si qen?” Dhe për t’u tallur me personazhin e vet, Zylo, ai shton; “Një fëmijë shkruan me shkumës mbi portën e shokut Zylo: “Monument kulture”.

Ky libër jashtë shtigjeve të rrahura na sjell ngazëllim që na përtërihet vazhdimisht. Ai të kujton “Revizorin” e Gogolit me ofendimet me humor që patën dashur Volteri apo Didëroi. Emri i komunizmit nuk ka nevojë që të shprehet. Një demaskim do të ishte më brutal dhe në të vërtetë më i lehtë. Këtu gjithçka është ironike, e balancuar për bukuri, por pa krahë. Dhe dinamiti mbulohet me petale. Një autor që meriton një famë evropiane.

 “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”

i Dritëro Agollit

Pas Ismail Kadaresë, Shqipëria na zbulon një autor me përmasa evropiane, Dritëro Agollin me një roman satirik që meriton të krahasohet me të famshmin “Revizor” të Nikolaj Gogolit. Asgjë nuk është më eksituese, më e këndshme, më komike se sa ky portret i një aparatçiku të kënaqur nga vetja dhe që i shtyp njerëzit për të mirën e njerëzimit me humor dhe mirësjellje.

(Marrë nga gazeta franceze “Le Figaro” datë 20 korrik 1990 dhe shkruar nga Alen Boske)

Shoku Zylo është tepër i zellshëm

Dominik Fernandez

(Në revistën franceze “Lë Nuvel Observatër”, datë 12 korrik 1990)387

 Dritëro Agolli, Kryetar i tanishëm i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë botoi në vitin 1972 një roman satirik për absurditetin e burokracisë. Libri pati një triumf në Tiranë dhe i siguroi moscënimin autorit të tij.

Jo, Ismail Kadareja nuk është i vetmi shkrimtar shqiptar! Ja një tjetër, pena therrëse e të cilit na jep disa ide të çuditshme për jetën e vendit të tij, i cili nuk hiqet si veçanërisht liberal. Shoku Zylo (i quajtur kështu, sipas zakonit e duke u përsëritur shumë merr një ngjyrë shumë ironike), drejton seksionin e problemeve kulturore në administratën e lartë të Tiranës. Ndihmësi i tij, i cili në të njëjtën kohë është sekretar dhe një njeri që vihet në lojë, jep llogari në mënyrë të përpiktë dhe të thatë për bëmat dhe gjestet e tij. Shkëndija komike e ka burimin në paraqitjen me objektivitet të sjelljes së tij. Shoku Zylo, i bindur për rëndësinë e detyrës së vet, është gjithmonë në luftë për një përhapje më të mirë të kulturës: ai e percepton misionin e vet si një luftë e vazhdueshme kundër dembelëve: kur hyn në zyrën e tij, atë e gjen gjithmonë në aktivitet të plotë. Duhet që ai të japë mendimin e tij për gjithçka mbasi “për të nuk ka dukuri që të mos jetë pretekst për lulëzimin e mendimit të tij”. Ai dikton disa dekrete me një frymë të paimitueshme luftënxitëse: “Të studiohet me themel çështja e tragjikes. Koncepti i tragjikes, në jetën e përditshme, nga pikëpamja e filozofisë së sotme socialiste, nuk duhet të ekzistojë në ndërgjegjen e inteligjencies së fshatit. Tragjikja nuk ekziston më, veçse si kategori. Gëzimi për të jetuar, ja cili është koncepti bazë”.

Dritëro Agolli vërteton se nuk ka shpikur asgjë, veçse ka riprodhuar fragmente nga raporte zyrtare. Episode të shumta me shaka,të cilave nuk mund t’u rezistosh. Duke vizituar një

kooperativë bujqësore, Zylo është pikëlluar kur ka parë se fshatarët, të përfshirë nga puna, kanë harruar shqetësimet e kulturës, në vend që të vërë midis parantezave manitë e tij, ai këmbëngul të bëjë luftë. Kultura nuk duhet të ndjekë verbërisht grurin dhe misrin. Fshatarët, a nuk duhet të përfitojnë nga banjot publike të vëna në dispozicion të tyre? Ai e porosit sekretarin e tij t’i përgatisë një raport për rëndësinë e higjienës dhe të “dobisë së ujit të ngrohtë për të hapur poret e lëkurës”.

Një herë tjetër, bëhej fjalë për të gjykuar një pjesë të re teatrale. Shoku Zylo shkoi në teatër dhe dha pastaj mendimin e tij: “Është një dramë e gabuar nga pikëpamja ideologjike. Fillimisht heroi negativ shpreh forcën. A e dalluat se u ngjit në majë të një kodre? Çfarë do të thotë kjo, miqtë e mi? Kjo do të thotë se ai ngjitet në një piedestal, domethënë kodra. Duhet që ai të zbresë nga kodra ose duhet ta fusin në një pus. Është heroi pozitiv ai që duhet të ngjitet në kodër”. Këto, sipas Agollit, janë fjalë të shprehura tekstualisht nga një zyrtar i teatrit shqiptar. Shoku Zylo nuk ka fat: pjesa, të cilën ai e shpalli të ndaluar, u gjykua e shkëlqyer nga hierarkia e tij e lartë. Në këtë mënyrë fillon rënia e kalorësit tepër të zellshëm të kulturës.

Por para rënies së tij, ai nuk ishte antipatik për ne. Talenti i autorit është se na e tregon atë si një viktimë. Viktimë e absurditetit burokratik dhe ideologjik që bën kërdinë në vendin e tij. Një ingranazh shumë i vogël në makinën tepër të madhe anonime të shtetit. Libri u botua më 1972, pesë vjet pas botimit të librit “Shakaja” të Kunderës. Të dy librat i afron një farë përqasje në satirë. Megjithatë, ndërsa libri i Kunderës u ndalua shpejt në Çekosllavaki, romani i Dritëro Agollit filloi një karrierë të shkëlqyer. Një vit më pas, autori u fut në kryesinë e Lidhjes së Shkrimtarëve e të Artistëve, post që e mban edhe sot. Romani u botua fillimisht pjesë-pjesë në një revistë satirike: humori shërbeu si rrufepritëse. Për të përligjur ashpërsinë e kritikës thuhet: është humor! Pastaj vetë suksesi i pjesëve siguroi që libri të mos cënohej. Shoku Zylo shpëtoi nga suaza e romanit, për t’u bërë një personazh i jetës shqiptare, një qytetar si të tjerët. Duket se atje thuhet: “Është një Zylo”, për cilindo që nuk shpërblehet keq për besnikërinë ndaj hierarkisë së ashpër, të errët dhe të gjithfuqishme politike.

Ç’fat më i shkëlqyer mund t’i caktohet një heroi romani se sa të përdoret në jetën e përditshme, si një emër i përbashkët? Këtë fat të lavdishëm e ka pasur ushtari Shvejk dhe Ati Ubu. Tanimë, shoku Zylo do të kompletojë triologjinë e këtyre groteskave prekëse që zbulojnë sklerozën dhe budallallëkun e një sistemi. Që ne të rishikojmë shumë mendime që mund të kemi për Shqipërinë, duhet që ai të lihet i lirë në vendin e tij, që herë pas here të nxjerrë tituj të rinj, që të sfidojë, pa u ndëshkuar, nomenklaturën nëpërmjet gazit dhe paturpësisë të së qeshurës së tij.

Dritëro Agolli: Tartarini i Tiranës

Fransua Nurisie

(Në revistën “Figaro Magazinë”, datë 30 qershor 1990).

 Dritëro Agolli, libri i parë i të cilit është përkthyer tani në frëngjisht, që prej 17 vjetësh kryeson Lidhjen e Shkrimtarëve e të Artistëve të Shqipërisë. Ata që i njohin demokracitë popullore, e dinë se rrallë krijues me peshë zënë apo zinin atje poste të larta në aparatin shtetëror. Për aparatçikun model, për “poetin e lauruar” në modë në Lindje, Milan Kundera ka bërë një portret të ashpër në romanin “Jeta është gjetkë”, heroi i të cilit Jaromil, i paraprin figurës komike të ”shokut Zylo”. Por Agolli duket se nuk ka lidhje shumë me skriptomanët e zellshëm dhe pa shije që i donte shumë stalinizmi. Duke e takuar vitin e kaluar në Tiranë, më bëri përshtypje profili i tij prej prijësi, toni i tij i lirshëm. Tani ai është përkthyer në koleksionin me vlerë ‘Nga mbarë bota”, i cili nuk pranon këdo. A do të arrijë të fitojë famën e Ismail Kadaresë? Kjo nuk do të jetë e pamundur.

“Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”, me titull të qartë, tregon fitoren dhe rënien në Tiranë të Zylo Kamberit, funksionar i lartë, drejtor i një seksioni të çështjeve kulturore. Është një kritikë marramendëse, shumë komike e burokracisë, e dirigjimit intelektual, e privilegjeve të socializmit dhe e gjuhës së ashpër të përdorur. Botuar në revistë në vitin 1972, një vit më vonë si volum, si dhe ribotuar më 1981, “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo” na detyron të rishikojmë disa nga idetë tona lidhur me lirinë që i linte një romancieri Shqipëria e Enver Hoxhës. Vend tamam misterioz! Aq më tepër mbasi pas personazheve të romanit, funksionarë, shkresaxhinj, kritikë (dhe bashkëshortet e tyre, të shëndosha apo të bindura), lexuesit e paralajmëruar sigurisht mund të njihnin personalitete reale. Të pranosh se këto karikatura tallëse qenë portrete reale kjo e shton edhe më shumë habinë tonë.

Duke imituar një formulë të famshme. Agolli, është Kafka, me pak më shumë diell. Ministria e Kulturës, drejtoritë, komisionet, mbledhjet e saj, përbëjnë dekorin pothuajse abstrakt të një satire bufone. Zyloja është një tartarin i dialektikës, një calik i fryrë me fjalë, një fjalëmadh i ngrehur, hipokrit, ndoshta i ndershëm, por budalla i pandreqshëm. Në veprën “Roberi” apo “Shkolla e Grave”, Zhidi kishte përshkruar një personazh të kësaj familjeje, të dobësuar, dredharak dhe përfytyrohet se edhe Gogoli, që kishte jetuar një shekull më vonë, e kishte përdorur një temë të tillë. Duke qenë ose jo përkrahës të “realizmit socialist”, është një gjë e rrallë që shkrimtarët të rrezikojnë të përshkruajnë një hero negativ, veprim i rrezikshëm, por që mund të prodhojë kryevepra. Duhet mbajtur një distancë e qëndrueshme midis autorit e personazhit dhe midis këtij të fundit dhe lexuesit. Agolli e arrin këtë duke përdorur një tregimtar ideal: Demkën, që në të njëjtën kohë është skllav dhe parazit i shokut Zylo, mburoja e tij. Duke qenë një shkrimtar i dështuar, gazetar i përmbajtur, Demka nuk është veçse redaktori i pa rëndësi i raporteve, fjalimeve, ndërhyrjeve të eprorëve të tij hierarkikë. Ai shihet vetëm në një profil të humbur, duke shënuar sentencat e pashuara të padronit të vet dhe duke i shërbyer atij supën. Pas pak, të dy personazhet, njeri që ushqehet nga tjetri, janë të pandashëm: modestia lajkatare dhe hipokrite e Demkës i përqaset madhështisë së Zylos, fryrjes së tij, retorikës së tij boshe, një farë madhështie qesharake. Kjo është epopeja e llomotitjes doktrinale, apoteoza e asgjëje.

Të mos mendohet se autori ekzagjeron. A nuk kemi njohur, aty nga vitet 50-të tek intelektualët dhe artistët tanë të PK-së, një paaftësi të tillë në të folur, budallallëqe të tilla ideologjike? Në euforinë naive në të cilën jemi zhytur që prej gjashtë muajsh, duhet që një dëshmi e kësaj force dhe e kësaj talljeje, të qetësojë lëvizjen marramendëse të lavjerësave tek ne.

Tronditje të shoqërisë

Pierr Morrij

(Marrë nga gazeta belge “Le Soir”, datë 27 qershor 1990.)393

 Shkrimtari shqiptar Dritëro Agolli kritikon ashpër burokracinë e vendit të tij

Kështu pra, Ismail Kadare nuk është më i vetmi shkrimtar shqiptar i përkthyer në frëngjisht. Në fakt, lexuesit që kanë kureshtje të lexojnë se çfarë shkruhet tani në këtë vend me kufij kaq pak të kapërcyeshëm, kanë tanimë në dispozicion të tyre një “Antologji të prozës shqiptare’, e prezantuar nga Aleksandër Zoto, dhe së fundi një libër me titull “Përmbledhje poezish të zgjedhura”, kushtuar poezisë së këtij vendi.

Por një roman kaq me bazë sa “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo” nuk është botuar deri para pak kohësh.

Një zë zyrtar, por shumë i lirë.

Megjithatë, mund të mendohet më e keqja: Dritëro Agolli është kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe anëtar i Komitetit Qendror të Partisë Komuniste, meqenëse Shqipëria është një nga kështjellat e fundit të kësaj ideologjie në shkatërrrim të plotë. A nuk do të kishin romanet e tij të vetmen prirje që të mbronin një regjim që tash e tutje të vjetëruar?

Habia është shumë e madhe; nuk ka asgjëkundi kritikë më të ashpër të organizimit në vendet e Lindjes sesa në këtë libër, ku mekanizmat e pushtetit çmontohen me një egërsi, të zbutur disi nga një ndjenjë humori, që i afron personazhet me ne, që i shndërron ata në kukulla të manipuluara nga një sistem që është aq i “perfeksionuar” sa nuk mund t’u lërë atyre një liri të madhe veprimi.

Megjithatë, Dritëro Agolli, një burrë simpatik, me flokë të bardha, që flet rrjedhshëm rusishten, gjuhë më komunikuese se shqipja, ka përfituar shumë nga kjo liri për të botuar që prej vitit 1973, megjithë funksionet e tij zyrtare, duhet thënë edhe megjithë disa ngurime nga ana e shumë personaliteteve të larta, një portret të tillë tipik të institucioneve të vendit të vet:

“Mund të kritikohet, vë në dukje Dritëro Agolli. Një shkrimtar duhet të ketë një ndërgjegje të lartë dhe nuk duhet të ketë frikë. Që të shkruash nuk do të thotë të pasqyrosh thjesht parimet e qeverisë. Duhet shkruar në një mënyrë të tillë që qeveria të mësojë të drejtojë, të komandojë”.

Pra, ai e ka shkruar këtë roman i nxitur nga bindja e një detyre që duhet të përmbushte. Romani është porositur pas leximit të disa faqeve nga një mik që drejtonte një revistë humoristike, së cilës donte t’i jepte një zhvillim të ri.

Tregimtari nuk është “Shoku Zylo” i titullit, por një shkrimtar që nuk arrin të krijojë, i zhytur siç është në një punë shumë më administrative të redaktimit të raporteve zyrtare, pronësinë e të cilëve e marrin pak a shumë me kënaqësi të tjerët, në varësi të pritjes që u rezervohet.

“Në të gjithë vendet ish socialiste ekzistonte rreziku për t’u bërë një burokrat, një oportunist. Por në se një shkrimtar ka një ndërgjegje shumë të lartë, është më mirë për të t’i njohë gjërat, sepse kështu do të shkruajë akoma më mirë.”

Humori, e vetmja armë

Për të përshkruar një situatë si kjo këtu, ku shoku Zylo i ngjit me shpejtësi shkallët e pushtetit zyrtar, për t’i zbritur pastaj akoma më shpejt, duhet përdorur e vetmja armë e disponueshme, por jashtëzakonisht e efektshme: humori.

“Humori të lejon të dalësh nga një gjendje e vështirë. Sikur një mbrëmje në një rreth miqsh, dikush të tallet me ju dhe t’u thotë diçka fyese, një përgjigje me seriozitet do ta bënte gjendjen më të pakëndshme për ju. Por në qoftë se përgjigjesh duke bërë shaka, do të dilni nga situata”.

Disa pasazhe të romanit “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”, i afrohen groteskut. Zylo me rrethin e tij, në këtë rast ky përbëhet sidomos nga bashkëpunëtori i tij më i ngushtë, shkrimtari Demkë, shkojnë në fshat, të armatosur me teorinë socialiste për progresin kulturor. Sikurse del, bujqit u tallën plotësisht me ta dhe i pritën me ftohtësi. Domethënë duke respektuar zakonet (rakia u derdh lumë për nder të të deleguarve nga kryeqyteti, të cilët me vështirësi e morën veten), por duke shmangur me kujdes të gjitha temat e diskutimit e në të njëjtën kohë duke dhënë përshtypjen se po i trajtojnë me vendosmëri.

Në të vërtetë, sa më shumë që një pushtet të rëndojë mbi popullsinë, aq më i dobët del se është ai. Mbasi forca e vetme e tij do të mund të jetë ajo e një ushtrie. Në qoftë se disa sektorë, si kultura që është në kompetencën e administratës së Zylos, i shpëtojnë rregullit ushtarak, kjo arrihet vetëm me veprime graduale dhe sigurisht jo me një veprim të prerë, që s’bën gjë tjetër veçse përputhet plotësisht me ideologjinë ekzistuese. Kjo e fundit, megjithatë, mund të ketë nuanca sa të mprehta aq edhe të ndryshme, siç është rasti për vendimet kontradiktore lidhur me festivalet folklorike, herë të inkurajuara, herë frenuese, fakte të vogla këto, por që zbulojnë një vijë në kërkim të përkrahjes nga mbrojtësit e të gjitha tendencave.

Një libër si ky, nga ana e një vendi që ne e konsiderojmë si të ngrirë në një pozicion të pandryshueshëm, ndoshta është shenja e një evolucioni të ndjeshëm: të kritikosh gjendjen aktuale kjo do të thotë se ajo është duke ndryshuar ose të paktën se është gati për ta bërë një gjë të tillë.

“Për një farë kohe, tek ne kishte një tendencë për të shmangur realitetin. Më vonë, filloi të shkruhej shumë për të. Por në fakt, kishte një periudhë ku nuk flitej për të tashmen.”

Për shkak të rolit kritik që Dritëro Agolli, së bashku me shumë shkrimtarë të tjerë në botë, i atribuon të shkruajturit, është diçka interesante që të krahasohet evolucioni i shoqërisë me atë të letërsisë.

“Situata shqiptare evoluon në këtë çast, por më duket se letërsia ka akoma nevojë për kohë që ta pasqyrojë këtë realitet. Disa anë negative si burokracia, janë kritikuar nga letërsia. Disa shkrimtarë janë në pararojë në këtë evolucion. Kadareja, për shembull, është në pararojë.”

Kur të kthehet në Shqipëri, Dritëro Agolli, i cili kishte sukses

në një vend ku librat e tij patën një tirazh nga 20000 deri në 30000 kopje, do të ketë një sukses të ri, pasojë e drejtëpërdrejtë e përkthimit të romanit të tij në frëngjisht, që i dha atij një prestigj në rritje.

”Për shkrimtarët e Ballkanit, është e rëndësishme që veprat e tyre të përkthehen në frëngjisht. Franca ka një autoritet të madh në fushën letrare dhe botimi në frëngjisht sjell me vete një interesim të ri për shkrimtarin.”

Një roman që të habit

Nga shkrimtari shqiptar Dritëro Agolli kemi një roman sarkastik dhe që të habit “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo” (Galimard), i përkthyer shumë mirë nga Kristian Gyt. Mund të merren me mend lehtë vështirësitë që ka kapërcyer me zotësinë e tij të madhe përkthyesi; tregimi dhe dialogjet plot dykuptime, tallje të përziera me dhimbshuri, që duhej t’i ndjente shumë lexuesi… Na thanë se ky roman satirik ishte botuar në fashikuj në vitin 1972 në një të përjavshme shqiptare dhe se “shumë shpejt pati suksesin më të madh, megjithë rezervat nga disa zyrtarë të lartë”. Fort mirë, për besë! Le të mos harrojmë të theksojmë se, për mendimin tonë, shokë Zylo duhet të ketë në shumë vende, me sisteme të ngjashme apo të ndryshme politike.

Kush është ky shoku Zylo? Një funksionar i lartë, i ngarkuar për çështjet kulturore, një farë zoti Prydome, i mveshur me një farë pushteti për të përcaktuar dhe vepruar. Nga këto, ai ndonjëherë merr karakter komik, madhështi qesharake, ai i do ashtu si edhe ky, formulat përcaktuese në dukje, por për fat të mirë dita më e bukur e jetës së tij nuk është kordha, por do të ishte më mirë bishti i penës. Ai u rikthehet mendimeve të tij… Na jepen këtu disa faqe: “Qose: njeriu që nuk ka provuar kënaqësinë e të rrojturit… Kush nuk ka dhëmbë, nuk trembet se kumbullat do t’ia mpijnë ato”!

Një vërejtje këtu: idetë e shokut Zylo nuk janë të gjitha të kota dhe qesharake. Një farë teprimi, një farë shakaje, përzihen me vërejtje më pak kritike. E vërteta e personazhit është këtu: ai nuk është një kukull, i zhveshur nga ndershmëria dhe bonsensi. Pas disa diskutimeve të papëlqyeshme, disa qëndrimeve të shtira, zbulohet një karakter i pakundërshtueshëm njerëzor. Atëherë, mund të pyesim veten, fatkeqësitë e shokut Zylo a vijnë tamam nga kjo ndershmëri apo nga ky bonsens që i kanë mbetur dhe që e nxisin të kërkojë drejtësi?

Pra, ne do ta ndjekim Zylon në jetën e tij të përditshme, në aktivitetin e tij, në pushime… Kështu në roman ka një sërë kapitujsh ku rrjedh natyrshëm komikja, pak a shumë një satirë serioze, të tilla si “Shoku Zylo shkëlqen në mbledhjen e madhe”, “Shoku Zylo shkruan ese dhe skica për të larguar mendjen nga andrallat”, “Shokun Zylo e kërkojnë me urgjencë në Tiranë”, “Shokut Zylo diçka i vjen rrotull”… etj. Po ju le ta shijoni vetë gjithë pjesën tjetër. Mbasi këto faqe kanë një shije të këndshme lokale si shija e verës apo e një fruti tipik. Por kujdes. Atje ekziston një tjetër grackë e mundshme: kur beson se mburrjet e tepërta, pretendimet apo padituria e një njeriu politik, sidomos në fushën kulturore, ekzistojnë vetëm në Shqipërinë pak a shumë të largët. Vepra e Dritëro Agollit na intereson edhe për vlerën e saj universale. Heroin e saj, në të njëjtën kohë komik dhe jetësor, në të njëjtën kohë i tallur dhe tallës, e shohim si një Don Kishot të mjerë, që kalëron mbi tokën mëmë, por edhe gjetkë, viktimë e një bote që e ka ndihmuar për ta ndërtuar, por jo gjithnjë me naivitet… Figura e Don Kishotit është gjithnjë e mirëpritur përderisa shoku Zylo shoqërohet vazhdimisht nga një sekretar-redaktor që i rregullon mendimet e padronit të tij dhe që i bën ndonjëherë korrigjime sipas mënyrës së tij. Dhe dihet mirë se Don Kishoti dhe Sanço nuk shëtisin vetëm në hapësirat e La Manshit.

Ky libër qe me siguri shenja e parë e asaj se çfarë po ndodh në Shqipëri në çastin kur po shkruaj.

Pierr Gamarra

(Revista “Europe” gusht 1990)

Shënim: (Në revistën letrare franceze “Europe”, në numrin gusht-shtator, kryeredaktori i saj, shkrimtari Pjer Gamarra, boton artikullin “Kemali, Agolli, Vargas Ljosa”. Në këtë artikull ai flet për një roman të shkrimtarit turk Jashar Kemal, për dy novela të latinoamerikanit Vargas Ljosa dhe ndalet te “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”).

UBU në Shqipëri

Shqipëria, sikur të kishit qenë atje, por për fat të mirë që nuk keni qenë, njihet në sajë të talentit satirik të romancierit Dritëro Agolli. “Socializmi nënkupton llogaritë e shërbimit dhe kontabilitetin”. Kjo frazë e shokut Zylo, përgjegjës i Zyrës për Çështjet kulturore, jep tonin: një portret qesharak dhe pak i hidhur, megjithatë pa manekizëm, i funksionarit shqiptar, i zellshëm në të gjithë shkëlqimin e tij socialist.

(Shkruar në revistën “L’illustre” të Lozanës, Zvicër, gusht 1990)

Satirë e tmerrshme

Dritëro Agolli, Kryetar i Lidhjes së Shrkimtarëve dhe Artistëve, është gjithashtu një rast i veçantë, “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo” është një satirë e tmerrshme ndaj të privilegjuarve të sistemit.

(Marrë nga Figaro Magazine”, 26 maj 1990, shkruar nga publicisti Robert Lacontre në një artikull për Shqipërinë)

Roman i mprehtë djallëzor

Më komiku dhe një nga romanet më të thella, ardhur nga vendet komuniste. I habitshëm është fakti se ai ka qenë botuar në Shqipëri. Kjo analizë e hollë djallëzore e hipokrizisë së pushteteve burokratike nëpërmjet figurës së jashtëzakonshme të drejtorit Zylo vlen për të gjithë vendet dhe për të gjitha kohërat. Tek ne, Zylo prodhohen edhe në shkollat e larta. Nuk ekziston pushtet pa një farë absurditeti.

(Marrë nga “Le Nouveau Currier de la presse”, 23 gusht 1990)

Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo

 Nga vendi më i mbyllur i Evropës

një roman elegant

Verë 1982, Shqipëri, krahina e Devollit, këndi më ekstrem, i vendosur midis Maqedonisë jugosllave dhe asaj greke. Festival popullor: Të gjitha trupat e zonës sollën arritjet më të mira të prodhimtarisë së tyre. Në mes të ushqimeve të pakta, një mori shishesh me raki, pije e tmerrshme lokale, e distiluar kjo, në kushte shtëpiake, e ndërtuar me të gjitha llojet e asortimenteve. Në orën njëmbëdhjetë të paradites është njëlloj sikur të pish vajguri. Por mysafiri i huaj nuk mund të shmanget nga kjo traditë. Në tavolinën e tij, një burrë trupmadh, i cili gëzon simpatinë e të gjithëve, me një zë të intonuar mirë fillon të presë një spec të vogël jeshil, e bën në formë gote të cilën e mbush me raki, dhe pastaj e ngre lart. Pas një fjalimi të shkurtër, të shoqëruar me të qeshura e të shkelura syri, e kthen duke e pirë të tërën njëherësh. Por çfarë tha ai në fjalimin e vet?

Ngriti një dolli – na shpjeguan më pas – e cila i drejtohet një gruaje që është strukur në tavolinën qëndrore, midis autoriteteve të larta. Është zëvëndësministrja e industrisë së lehtë. Ai i tha: “E sheh, shoqja zëvëndësministre, se çfarë jemi të detyruar të bëjmë për të pirë. Na duhet të përdorim specin. E kur ndonjëherë industria jonë, me shpirtin e vet fitimtar, etj., etj., do të arrijë të prodhojë gota?”.

Ishte kjo një dolli e rrezikshme, të paktën për veshët e një të huaji. Por ndoshta jo. Shqipëria ultrakomuniste e Enver Hoxhës ishte një vend i çuditshëm, të cilin me vështirësi mund ta kuptoje e ta kategorizoje. Autori i dollisë qe Dritëro Agolli, luftëtar i luftës nazifashiste, shpirt i paepur, president i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve, e mundet, autoriteti i dytë letrar i vendit të vogël ballkanik, pas Ismail Kadaresë.

Nga Dritëro Agolli, një personazh me një forcë të mahnitshme njerëzore, nëpër libraritë e Italisë gjendet në shitje libri “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”. Një libër ky, pa dyshim i veçantë. Një pasqyrë e intensitetit, gati skizofrenik – shpesh herë i vështirë për t’i kuptuar domethënien – vendit dhe kulturës nga i cili ai rrjedh. Shqipëria është një mishul gati i padeshifrueshëm i solemnitetit bizantin, me fatalizmin dervishian mysliman, mbi të cilën duhet pa tjetër të hidhet drita e kërkimeve historike. Të dy këto komponentë-plus të tretin, kryeneçësinë e paepur katolike të Veriut, të lidhur me mitin e Skënderbeut dhe simbolin e rezistencës kundrejt penetrimit ortodoks e mysliman – u mbajtën forcërisht në bashkëjetesë ato kohë nga zamket më absurde e më shkollareske marksiste-leniniste. Me një mishul të tillë të çuditshëm ideologjik bizantin, fatalizëm dervishian dhe kreneçësi katolike (plus të ashtëquajturin marksizëm-leninizëm), romani është një pasqyrë e rrallë.

Vëlla i vogël i shumë meskinëve “funksionar në karrierë”, të ofruar nga letërsia e Evropës lindore, në “Shkëlqimin dhe rënien” bashkë, me debatet boshe ideologjike, lojrat e mjera për pushtet dhe kortet hipokrite të spiunëve dhe përgojuesve, “shoku Zylo”, është një përmbledhje e arrivistit kokëtrashë, e në të njëjtën kohë e një naiviteti të parrezikshëm, i cili i mbetet në kujtesë çdo njërit prej atyre që kanë rastin ta lexojnë këtë libër. Si një balet elegant, e i pamëshirshëm letrar midis Çehovit, Kafkës e Solzhenicinit (plus ndonjë fragment nga Lenini e Zhdanovi), pa dyshim që ky libër ia vlen që të lexohet. Përveç këtij libri, lexuesit perëndimor kanë të publikuar dhe në shitje dhe një libër tjetër, të po këtij autori, “Komisari Memo”, të shtypur në Shqipëri në gjuhën franceze.

Do të ishte e mira që dhe ky libër të botohej në italisht, për të dhënë kështu një kuadër më të plotë e më të thelluar mbi panoramën kulturore deri tani misterioze të Shqipërisë.

Mario Biondi

(“Corriere della sera”, 23 janar 1994)398

 Natyra përpëlitëse e makinerisë socialiste

Edhe nga Shqipëria na vjen letërsi. Shumë vetëve mund t’u duket e pabesueshme që ai shtet i vogël e për të ardhur keq, me më pak banorë se ç’ka Berlini, i cili përjetoi një dikaturë gjithçka mbyllëse dhe një varfëri të hidhur, nxirrka edhe vepra të formatit botëror. Edhe ai, që të paktën e kupton këtë gjë, me siguri mund të mburret, sepse zakonisht lexuesi perëndimor, i ndjeshëm dhe me dijeni të pasura, merret më të shumtën e kohës me bashkëkohësit e vet, të cilët gërmojnë në aktualitetet e sferës së tyre. Në qoftë se një nigerian, si për shembull, Vole Sojinka, merr çmimin Nobel në letërsi, ai vërtet mund të gëzohet për këtë nderim, por kjo s’duhet të na shtyjë të besojmë që edhe librat e tij do të lexohen ose dramat e tij do të vihen në skenë.

Letërsidashësi i këtushëm e flak mënjanë pa e vrarë fort mendjen, si një letërsi kombëtare folklorike, gjithçka që nuk merret me pasqyrimin e mefshtësisë dhe të atmosferës pesimiste në psikologjinë e tij të civilizimit ose që nuk i shërben këtij pasqyrimi. Megjithëse është e vetkuptueshme që situatat jetësore të huaja, të cilat nuk na interesojnë personalisht, as nuk na fusin në thellësi, por prapseprapë nuk mund të pranohet kurrësesi që disa bibliofilë, të cilët e mbajnë veten si shumë të kulturuar, të përdorin të njëjtin mekanizëm që përdorin zakonisht në ekonomi e në politikë. Si në këto dy fusha, ashtu edhe në letërsi, pushteti i të suksesshmit (në më të shumtën e rasteve suksesi matet me monedhat tringëlluese) i përcakton edhe kufinjë me të cilët u dashka të matet arti. Pazotësinë për të depërtuar në thellësi të kushteve të të tjerëve dhe të letërsisë së tyre, në mund ta quanim në mënyrë polemizuese “imperializëm kulturor”.

Shkrimtarë dhe poetë shqiptarë gëzojnë një nam të madh në rrethe të ngushta njohësish. Pasuria e gjuhës së tyre të zhdërvjellët arrin të depërtojë tek ne nëpërmjet përkthimesh të ndryshme. Me librin e vet për Zylon që u botua në Shqipëri qysh në vitin 1972, Dritëro Agolli pasuroi letërsinë botërore me një roman satirik brilant – pavarësisht nëse Shtëpia Botuese që e nxori këtu, me siguri nuk do të mund të pasurohet me këtë vepër, për arsyet që përmendëm më lart. Megjithëse historia e fort të rëndësishmit shoku Zylo rrëfehet në mënyrë ironike dhe të pastolisur, ajo s’ka gjë të përbashkët me kufizimet e kritikës së rëndomtë të socializmit real.

Shkrimtari i pafat Demka, viktimë e inercisë së tij, por edhe e zbrazëtirës së jetës shoqërore përreth vetes, i është nënshtruar fatit të një kalemxhiu fjalimesh dhe rri e sodit tani luftën për poste e pozita në një institucion kulturor të Tiranës. Falë një fjalimi veçanërisht të suksesshëm, shoku Zylo arrin të zerë një kolltuk drejtues dhe tani e tutje interesohet për gjithçka duke filluar që nga mirëmbajtja e monumenteve e deri tek hamamet e fshatrave.

Goditja gjeniale e Agollit në këtë roman nuk qëndron vetëm në faktin se mekanizmat burokratike të përshkruara prej tij ndeshen edhe anëekënd burokracisë perëndimore, ajo qëndron për më tepër në faktin se Zyloja është, po ta shikosh hollë-hollë, vetëm një legjendë. Ç’është e vërteta, ai nuk ekziston fare. Vërtet që një farë mashkulli qëndron në kolltukun e vet, por ai është i pazëvendësueshëm, njëlloj si vetë kolltuku. Zyloja i merr të gatshme fjalimet, orientohet sipas udhëzimeve nga lart dhe vegjeton në sajë servilizmit dhe bindjes së verbër nga poshtë. Është si puna e një godine prej pezhishkash që s’është varur asgjëkundi, dhe, që megjithatë, mbahet në këmbë. E gjithë godina e burokracisë, që dikur quhej socialiste, pavarësisht se sa dhimbshëm vuante individi nën barrën e saj, ngrihej në një hapësirë të huaj për realitetin – dhe pikërisht këtë hapësirë Dritëro Agolli e ka ravijëzuar në mënyrë të përkryer.

Megjithëse shkrimtari është i pajisur me njëfarë shikimi të qartë, ai prap se prap mundohet që, për hir të qetësisë së tij, të bindet për ekzistencën e pamjeve fantazmagorike që e qarkojnë, në mënyrë që të mos detyrohet të ngrihet kundra tyre. Me një saktësi të pabesueshme autori përshkruan atë llojin specifik të gjykimit të shtypur, i cili mbretëronte në administrata lindore dhe që tani mund të kuptohet me aq vështirësi në këtë mes as që mund të bëhet fjalë për bindje, sepse, në të vërtetë, askush nuk besonte në ndonjë gjë. Por pikërisht këtë akuzë për mungesë të plotë bindjesh dhe për ta pranuar atë, funksionarët e vjetër e quajnë si kulmin e padrejtësisë.

Natyra përpëlitëse e kësaj makinerie është pikërisht ajo që e bën aq të dhimbshëm çdo ndryshim brenda saj, sepse rrotullimi i pavlerë i ingranazhit gjigand bllokohet, derisa të njihen përsëri preferencat dhe tabiatet e njeriut të ri në kolltukun e vjetër – derisa rrotullimi bosh të fillojë të funksionojë sërish me tërë fuqinë dhe i vajisur mirë. Në fund të romanit kemi kultin e individit, të cilin Agolli arriti ta paraqesë me aq sarkazëm, ndoshta vetëm e vetëm sepse e përjetoi si një specie ballkanike. Porse shkrimtari i lindur më 1931 në Devoll të Shqipërisë Juglindore, duhet të ketë njohur në të vërtetë edhe derivate të tjera të këtij fenomeni gjatë kohës së studimeve të tij në Leningrad në vitet ‘50-të.

Stili lapidar i të treguarit pothuajse na shtyn drejt një zemërgjerësie ndaj burokratëve tanë të rehatshëm dhe ndaj vetë nesh, ish qytetarëve të Gjermanisë Demokratike Lindore të dikurshme, që kishim kërkuar një rrugë mbijetese tek diktatura. Në këtë libër askush nuk denoncohet, nuk dërmohet e nuk qortohet, çka do të ishte madje me vend po të kemi parasysh pasojat shkatërruese të bëmave burokratike. Pas leximit të këtij libri, me një tundje koke, që shpreh keqardhje dhe njëherësh edhe gaz-maraz, ne rikujtojmë të kaluarën, pasi e kemi përjetuar edhe një herë me këtë shembull të gjallë.

Ralf Shuler

(Gazeta gjermane “Neue Zeit”, 22 shtator 1994)

  “Zylo” – në traditën e romaneve të mëdhenj

– Shtypi gjerman –

Në gazetën “Die Velt” kritiku B. Kalnoky në artikullin “Të qenët shef është diçka karakteri”, shkruan. “Romani i Agollit një satirë e gjallë – pasqyron me tonin e çiltër përmes një kronikani të dëshpëruar, por të sinqertë, fatin e një funksionari të fryrë, të shokut Zylo, një funksionar partie që drejton problemet e kulturës. Gjithë ai servilizëm përballë shefave të tij nuk mund ta pengojë të ecë ngaherë i qetë edhe kur ndryshojnë rrymat politike apo edhe kur paraqiten rryma të rrezikshme nënujore. Libri, kështu bëhet në vetvete një studim i shkëlqyer e argëtues për karakterin e shefave. Kush ka një shef, do ta rigjejë atë tek Zyloja”.

Ndërsa në gazetën “Frankfurter Allgemeine Zeitung” Eckart Krumholz në artikullin e tij me titull “Një hap i pamatur drejt fagës”, shkruan: “E vërteta është se romani nuk ka tone të lehta, por ka një stil të jashtëzakonshëm mjeshtëror dhe njëkohësisht sensibël në trajtimin e ngjarjeve. Autori derdh në ngjarjet një mjeshtëri, që zor se e bën kushdo. Romani në dukje ka stil satirik, po në të vërtetë i shmanget atij dhe pa asnjë pedantizëm fut frymën jetësore, duke të bindur me vërtetësinë e të shkruarit. Me bindje të thellë ai godet skematizmin dhe formulat e kohës.

Gjithë ngjarjet autori çuditërisht i jep me nota të larta dhe herë-herë brenda një dite me një rrjedhshmëri të rrallë. Këtij romani nuk i heq dot asgjë dhe asgjë nuk bie poshtë. Përshkrimet e situatave, kapërcimet e tyre, irritimet dhe kundërshtimet, lexuesi i ndjek me vëmendje të madhe dhe arrin në përfundim; portrete të tilla të skalitura paguhen shtrenjtë me rrezikshmërinë. Autori i ndien vetë ato që shkruan dhe nuk i imponohet njeri të japë portretin e aparatit socialist në të cilin jetonte. Heroi ynë Demka e shoqëron përherë shefin Zylo dhe herarkë të tjerë, e shoqëron në shërbime të rëndësishme, në konferenca, në diskutime, në premiera teatrore dhe madje edhe në rrugë si klloun. Në mbyllje të romanit shefi Zylo përfundon në legjendë. Dhe kjo ndodh në një kohë kur asnjeri nuk e di sesi dhe si ra dhe u shkarkua nga posti. Me të përulurin Demka çfarë do të bëhet? Ai do të vazhdojë më tej, duke përgatitur referate e diskutime për të tjerët”.

Dhe më tutje artikulli vazhdon: “Këtë roman, pasi e lexon, është vështirë ta harrosh. Kush dëshiron të mësojë për jetën në Shqipëri pasi të vështrojë fasadën e saj të përgjithshme, duhet të lexojë romanin e Dritëro Agollit, këtë kronikë të saj”.

Në rubrikën e ngjarjeve të rëndësishme kulturore, gazeta më e madhe e Zurihut “Tagesanzeiger” në artikullin “Udhëtim satirik nëpër Shqipëri”, shkruan: Vepër e fuqishme mbi burokracinë dhe shtetin. Historia e shokut Zylo, i dhënë gjithnjë me devotshmëri pas pushtetit, i një Zyloje të tejzellshëm, me dinakëri prej fshatari, i një Zyloje oportunist dhe të uritur për post, si dhe historia e ngjarjeve të tij groteske, – siç thekson Agolli, – me burokracinë reale lexohet si përgjigje satirike ndaj botës absurde. Një vepër e fortë, e kthjellët, zbavitëse ndaj burokracisë dhe, para së gjithash ndaj aparatit shtetëror. Në Shqipëri koncepti “Zylo” ka depërtuar në jetën e përditshme. Ne qeshim përzemërisht dhe me të drejtë shohim mjaft qartë tek ky hero tragjiko-satirik edhe portretin e disa bashkëkohësve këtu në vendin tonë, por na mbetet e qeshura në grykë kur zbulojmë se, për fat të keq, shakaja e Agollit ishte një e vërtetë shumë e hidhur (dhe është akoma)”.

Kritiku M. Verner Frank në gazetën “Der Kleine Bund”, duke vlerësuar lart romanin, në artikullin “Luftë për liri e demokraci dhe një satirë”. shkruan: “Bota e burokracisë nuk është pa gurë. Dhe kush pengohet në to, shpejt bie përdhe. Kështu, Zyloja, krejt papritur e sheh veten të mënjanuar, të zëvendësuar nga një shok tjetër. Dhe Demka, i cili gjithnjë përmallohet shumë për lirinë, për kohën e veprimtarisë së tij si shkrimtar, papritur u bë i lirë. Një fat me të vërtetë tragjik! Sepse Demka trembet prej lirisë, pra ai nuk di si ta shfrytëzojë këtë liri. Kështu, atij i bie ndërmend diçka që në situatën e tij është mundësia më e mirë: shkruan një kronikë mbi Zylon, mbi këtë unikum të përshtatur dhe mbi botën e burokracisë. Me ironi të hollë, me humor dhe shpirt, Dritëro Agolli, një ndër shkrimtarët shqiptarë më të lexuar, kritikon intrigat, hipokrizitë, shpërdorimin e postit dhe kurthet. Dhe ai e bën të qartë, se burokracia nuk ekziston vetëm në Shqipëri, por në mbarë botën”.

Gazeta “Vestdeutsche Allgemeine Zeitung” në artikullin e kritikut V. Platzuk “Fleksibël”, ndër të tjera, shkruan: “Romani “Zylo” i Agollit, dalë më 1973, me një gjuhë lakonike dhe në dukje me naivitetin e vështrimit të botës me sytë e Demkës, qëndron në traditën e romaneve të mëdhenj satiriko-humoristike.

Ndërsa më poshtë nënvizon: “Mendimi i kursyer, veshja politike, shpërdorimi i postit, mënyra e sjelljes prej prepotenti – rreth këtyre asnjë vend nuk mund të ngrejë pretendime më të forta dhe më origjinale, dm.th. të vetme në një vend. Shqipëria ndodhet në Ballkan. Burokracia ndodhet kudo.

Kritiku Fred Olsen në artikullin me titull “Ngritja dhe rënia e një aparatçiku” në gazetën “Sudvest Presse” shkruan: “Në pasqyrimin e fenomeneve që përmbajnë kontradikta, fenomene këto të regjimit totalitar, ndodh ndonjëherë që vepra artistike, të cilat afrojnë një pasqyrim besnik të marrëdhënieve politike, t’u shpëtojnë vigjilencës së censuruesve. Ndryshe nuk mund të shpjegohet fakti që romani “Zylo…” i D. Agollit të botohet në 1972 në një revistë satirike në Shqipëri. Pikëpamjet kryesore të Agollit për veprimtarinë e një burokracie socialiste në fillim të viteve ’70 dilnin jashtë kohës së tyre”.

Në gazetën “Deister und Veserzeitung” nën titullin “Satirë kundër nomenklaturës” thuhet: “Një satirik aq verbues sa Dritëro Agolli prej kohësh nuk është më një i panjohur për ne këtu. Romani i tij “Zylo”, që doli tani në shtëpinë botuese Malik është një satirë shumë argëtuese dhe tejet e lexuar ndaj “politikës së kuadrit të një vendi socialist. Me këtë ai del nga korniza e Shqipërisë, vendit ku zhvillohet veprimi. Gjatë leximit të këtij romani të kujtohen satirikët e mëdhenj rusë”.

Me titullin “Satirë brilante ndaj burokracisë”, gazeta “Haller Tagblatt” e hap faqen e saj kulturore duke shkruar: “Para sfondit të ndryshimeve politike aktuale në Shqipëri, të cilat e vunë këtë vend të vogël në qendër të vëmendjes së opinionit botëror kjo satirë ndaj burokracisë dhe petkut të funksionarit, fiton një dimension mjaft interesant. Pasi bëhet analiza e përmbajtjes, artikulli përfundon: “Ky roman është një akuzë e mprehtë, e freskët e plot humor kundër shpërdorimit të postit, mënyrës së të vepruarit prej prepotenti dhe mendjemadhësisë dhe dëshmon për një arritje të vërtetë me vlera për të gjitha kohërat e që kalon tej kufijve të Shqipërisë”.

Publicisti H. Obermajer në gazetën “Mittelbayerische Zeitung” të Regensburgut, duke e krahasuar burokracinë e Gjermanisë Lindore me të Shqipërisë dhe duke gjetur pika të përbashkëta mes tyre në artikullin “Satira si një armë kundër qarkullimit në një rreth të ngurtësuar”, shkruan: “Zylo” qëndron me traditën e romaneve të mëdhenj humoristikë”. Tregimtari Demka është nëpunës i vogël i burokracisë kulturore, është shkruajtësi i përhershëm i kumtesave për të cilat të tjerët thonë fjalët më të mira, në qoftë se ata u vijnë pas qejfit. Në qoftë se Demka devijon “nga linja”, atëherë ai ndëshkohet. Përkrahësi, por edhe kundërshtari i tij është Zylo mjaft lart në hierarki, i cili ndaj eprorëve duhet të ulë kurrizin, ndërsa ndaj vartësve paraqitet shumë prepotent. Në këto raporte varësie, të cilat shpesh ndryshojnë dhe që janë të mbushura me shpërdorimin e postit, prepotencën dhe mendjemadhësinë. Agolli zhvillon karaktere që kalojnë tej situatës së karikaturuar të Shqipërisë. Prandaj “Udhëtimi aventuror përmes botës së burokracisë” ose “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo” nuk na çon vetëm në Tiranë, në provincën shqiptare pranë bregdetit Adriatik. Burokracia që përshkruan Agolli është kudo, atje ku aksioni i urdhëruar ngatërrohet me zhvillimin, – dhe ky rast nuk është vetëm në Shqipëri. Zyloja dhe Demka janë figura që kalojnë kufijtë e ngushtë kohorë dhe ato gjeografikë. Tek personazhi Demkë, i cili më në fund kërkon më shumë se sa të përmbledhë kumtesa për të tjerët, Dritëro Agolli pasqyron në mënyrë precize deformimin e potencialit krijues. Fakti që ai këtë e bën me anë të farsës dhe ironisë, fakti që Demka i tij bëhet një figurë e thjeshtë dhe fakti që ai nuk i shmanget komikes, megjithë tragjiken që ekziston në të, të gjitha këto bëjnë që ky roman të jetë me shumë vlera dhe tepër i lexueshëm, edhe pse kanë kaluar dy dekada”.

 Gazeta “Ultimo” në faqet e saj përcjell artikullin e kritikut Peter Korte me titull “Shoku Zylo dhe shkruesi i tij Demka” ku thuhet: “Çfarë ndodhi në Shqipëri? Shumë kohë s’ka kaluar dhe Shqipërinë duhej ta konsideronim si arenë e fundit muzeale të socializmit të ekzistuar realisht. Por më 1973 aty mund të dalë një roman, që u qëndisi funksionarëve në teserat e partisë shumë të vërteta të hidhura. Romani i Agollit gumëzhin nga oborrtarët, që shërbejnë me dashuri, nga servilët, egoistët dhe marifetxhinjtë e ideologjisë. Demka harton diskutimin dhe sipas rastit bëhet shërbëtor i dy zotërinjve, për të cilët prodhon gjëra të kundërta. Zylo, i freskët dhe plot vrull, dëshiron të japë ton të ri në sektorin “N.” të artit dhe të kulturës. Por e reja është e vjetër. Frazat për “një pikëpamje metodiko-shkencore” të thëna më shumë me dorë se sa me gojë zbukurohen me formulat tipike të bazës, kuadrit dhe popullit. Dhe vitaliteti i jetës shqiptare është aq shembëllyes, tamam siç e kishim përfytyruar. Absurditeti i ngjarjeve rezulton tamam nga thjeshtësia e stilit tregimtar të Agollit. Agolli jo pa qëllim është konçiz. Ai i mpreh situatat në majën më të lartë dhe kjo gjë kurrsesi nuk tingëllon e ekzagjeruar. Tonin e rëndë prej mburravecësh të funksionarëve, duke abuzuar me frazat e Marksit dhe të Engelsit ne e konsiderojmë këtu në Gjermani, si zhurmën e uzinave të perandorisë lindore të Honekerit. Komikja këtu nuk lind nga episodet sporadike plot humor, por nga mospërputhja midis asaj çfarë thotë Zyloja dhe para së gjithash nga besimi që ka ai në vetvete dhe veprës së tij faktike. Një portret i tillë satirik si ai që skalit Agolli, sipas gjithë përvojës sonë historike, zor se do të mund të gjente mëshirë tek cenzuruesit. Një gabim i cenzurës, pra? Apo një dredhi tepër e poshtër e Enver Hoxhës?”

Ndërsa në gazetën “Szene Hamburg” në artikullin “Paralajmërim në Lindje” Nikolaus Shroder shkruan: Demka kundërshton Demkën. Shkrimtari Dritëro Agolli pasqyron fatin e një shkruesi fjalimesh. Në fakt Demka është shkrimtar dhe dëshiron të shkruajë tregime. Po me që njeriu duhet të jetojë dhe meqë Demka nuk është nga më të fortët për të thënë “jo”, kur bëhet fjalë për këtë gjë, atëherë ai ngadalë nënshkruan paqe me “fak fak-in” e tij. Demka në politikën shqiptare është një talent që synon për lart”.

Ndër të tjera gazeta “Byerische Rundschau” thekson: “Demka, një shkrimtar i dështuar dhe një semplist modern, është kronisti i fatit plot larmi të shokut Zylo në botën e mbinatyrshme e të rrallë të burokracisë, që përshkruhet në roman, duke dëshmuar një arritje që hidhet tej Shqipërisë, vendlindjes së autorit dhe vetëndodhirave të ngjarjeve.407

DRITËRO AGOLLI

A e njihni ju Dritëro Agollin?

Unë, nuk e njihja këtë shkrimtar shqiptar sepse nuk isha i dhënë dhe i interesuar për letërsinë e përtej perdes së hekurt. Si gjithë bota, njihja letërsine e madhe ruse: Dostojevskin, Tolstoin, Soljenitsin, Pushkinin, Gogolin. Por asgjë, e pranoj, nuk njihja asgjë nga shkrimtarët hungarezë, bullgarë, jugosllavë apo shqiptarë. Rastësisht e zgjodha si lexim gjatë pushimeve romanin e Dritëro Agollit: “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”; një rastësi vërtet miqësore, pasi këtë lexim ma rekomandoi një mik shumë kurioz për gjithë botimet nëpër botë.

Nuk jam penduar që e lexova, ashtu siç shpresoj as ju nuk do të pendoheni nëse, gjithsesi, unë do të arrij t’ju bind që t’i kushtoni disa çaste Shokut Zylo dhe kësaj satire plot humor e ambicie njerëzore.

Për çfarë bëhet fjalë? Për ngritjen e lavdishme të Shokut Zylo deri në majën e hierarkisë administrative dhe rënien e tij të dhimbshme në harresë. Por, më lini t’ju prezantoj Shokun Zylo.

Shoku Zylo, parë nga ndihmësi i tij Demka, është shume pretendues. Fiton një post me përgjegjësi në administratën e kulturës dhe ndihet filozof, shkrimtar, mendimtar. Shoku Zylo e kujton veten të pazëvendesueshëm për të tjerët dhe për punën e tij, aq sa nuk do të shkojë as me pushime, dhe bën që t’i luten të gjithe që të shkëputet për disa ditë.

Shoku Zylo është snob, dhe mendon se fjalimet e tij janë të rëndësishme, sjellin risì dhe janë konstruktive, ndërkohe që janë të fryra dhe boshe.

Shoku Zylo nuk është inteligjent, nuk është as i mefshtë, as naiv, as i lehtë, por ai ndihet shpirtëror, gjenial dhe delikat. Shoku Zylo i shikon të tjerët nga lart, sepse mendon se është më i epërm se ata.

Shoku Zylo dërrmohet në punë, por punën ua lë ta bëjnë ndihmësit e tij. Shoku Zylo nuk e kupton sa qesharake bëhen disa situata ku ai e gjen veten shpesh të përfshirë, sepse në shumicën e rasteve ai është qesharaku, por nuk e kupton këtë. Ai nuk është i keq, por është i bindur që ka gjithnjë të drejtë, beson se ka arritur majën e hijerarkisë së përgjegjësisë falë zotësisë së tij, inteligjencës, por ai është servil, dhe jo i mprehtë. E mendon veten si një njeri i kulturës ndërkohë që është vetem nje burokrat mendjembyllur. Ai mendon se ka zgjidhur një problem ngaqë ka thënë të behet nje studim, apo ngaqë ka propozuar zgjidhje pjesa dërrmuese e të cilave janë akademike dhe jorealiste. Shoku Zylo, e mendon veten një baba model, që ka ngjizur disa gjení të vegjël, ndërkohë që pasardhesi i tij dembel, i trazuar, duke përfunduar një ditë në komisariatin e lagjes, e poshtëron, atë, funksionarin e lartë që sforcohet të qëndrojë në vijën e partisë, duke respektuar idealet e saj.

Shoku Zylo me shkëlqimin e tij të rrufeshëm është larguar nga realiteti kulturor i së përditshmes të bashkëqytetarëve të tij dhe është i bindur se është pjesë e “popullit”, dhe në rënien e tij jo më pak spektakolare, pranon duke u dorëzuar përçmimin dhe hyn në legjendën e të harruarve, të pakuptuarve, të të braktisurve për shkak të mosmirënjohjes të padurueshme të një administrate të verbër dhe të pamëshirshme.

Shoku Zylo, është një funksionar që përpiqet të jetë shembullor, i bindur, punëmbaruar, dhe që përpara kotësisë dhe keqdashjes së njerëzve dhe të aparatit burokratik e gjeti veten të thërrmuar, të asgjësuar, të copëzuar.

Shoku Zylo është një funksionar që zbulon, i trazuar dhe i tmerruar, se si në administratë nuk paska shkëlqim, as lavdi që zgjasin, dhe që adminstrata nuk të është mirënjohëse sepse është mjedisi i pastabilizuar i antagonizmit, që të përjashton, të thërrmon, të bën copash. Kështu që edhe kujtimi i Shokut Zylo është ai i disa muajve shkëlqim, i cili do të fshihet nga kujtesa e administratës së departamentit të kulturës që ai drejton, përderisa pasi të jetë zëvendësuar nga një tjetër Shoku Zylo. Ai do të shkojë të bashkohet me gjithë shokët e tij paraardhës në panteonin e pensionistëve anonim pa shkëlqim.

Pasazhi më domethënës, më shprehës, është kapitulli i me titullin “Shoku Zylo pret një ftesë”.

Shoku Zylo pret në fakt një ftesë për një mbremje solemne të organizuar nga instancat e larta të administratës së tij. Duke qenë se ftesa po vononte të vinte, ja çfarë ndodhi:

Në telefon, i thote njërit prej kolegeve:

– … A, Cute, dëgjo! Sonte ku do të jesh?… A, në mbrëmjen solemne?… Unë? Medoemos!… Po, po, ftesën këtu e kam! – e shoku Zylo u skuq dhe e pushtoi një trishtim.

Mori përsëri receptorin dhe telefonoi diku:

– Sa ftesa erdhën për ne?… Tri?…. Po kush i mori?… Një Bakiri… Një Taqi… Po e treta nga fluturoi?… Araniti? Posi, posi! E drejtë. Ne, udhëheqja, gjithnjë kemi qenë në këto mbrëmje solemne. Le të shkojnë edhe shokët…

Shoku Zylo e uli receptorin dhe u kthye nga unë:

– Shoku Q. është i çuditshëm. U interesua edhe për ftesën time. Më tha të më dërgonte një nga ato të tyret, por nuk e shqetësova. Mund ta kenë dërguar në shtëpi.

Është e dukshme se, shoku Zylo nuk do të marrë asnjë ftesë nga instancat e larta për darkën zyrtare. Është e dukshme që shoku Zylo do të përpiqet të shpëtoje fytyrën përpara ndihmësit të tij hokatar dhe të habitur, do të shkojë t’i vijë rrotull sallës ku do të mbahet darka zyrtare që të ftuarit ta shohin në hyrje dhe në dalje të saj. Edhe njëherë, shoku Zylo do të bëhet qesharak. Do të bëhet në radhë të parë patetik, e do të kërkojë të gjejë një shpjegim të bindshëm për këtë “harresë” duke mos pranuar që ka patur vetëm një shpjegim, i vetmi i pranueshëm: në momentin kur ai arriti në majën e hierarkisë së departamentit te tij, filloi për të, pa e kuptuar e pa ditur pse, rënia e pashmangshme dhe zbritja e dhimbshme drejt ferrit të harresës.

Romani i Dritëro Agollit është plot humor, por kjo vepër është tragjike. Dimensioni i parë i kësaj tragjedie është që lexuesi ka përshtypjen se kjo administratë funksionon e shkëputur plotësisht nga realiteti i përditshem i punonjësve të saj.

I dyti është ai i një hapësire ku takohen duke u ballafaquar ambiciet njerëzore, e këto ballafaqime janë të egra, dhe kjo hapesire është vendi ku shfaqen lakuriq poshtërsia e egoizmit, zbrazëtia dhe verbëria.

Dimensioni i tretë është njëlloj si tek Kafka, është një univers absurd i drejtuar nga absurdi. Shoku Zylo nuk do ta dijë kurrë pse u ngrit në detyrë, dhe pse ra prej saj.

Në fund, tragjikja në këtë satirë, është se shoku Zylo, njeriu i pushtetit, është viktima e një lidhjeje joracionale pas pushtetit, varësisë ndaj shkëlqimit të pushtetit, ndaj lavdisë që ngjall ky pushtet, por që nuk e kupton në asnjë rast qe ai nuk zotëron asnjë pushtet, thjesht një iluzion për pushtet.

Në absurditetin e labirintit administrativ, shoku Zylo, e kishte menduar veten se ishte vendosur aty përgjithmonë. Në këtë botë ku askush nuk zë rrënjë, ai e mendonte veten të përhershëm. Në këtë bote iluzionesh, e mendoi veten iluzionist.

Në fund të leximit, të mbetet një shije ankthi dhe ligështie. Ajo që mendova se do ishte një libër pushimesh për të hequr mendjen dhe zbavitur, u kthye në një reflektim shqetësues mbi të padepërtueshmet gjendje njerëzore, mbi këtë gjë të papërcaktuar që, në përgjithesi e bën njeriun ferrin e njeriut, dhe e transformon në veçanti në një shoku Zylo per kolegun e tij, dhe që kthen shumë prej kolegeve të tij shokë Zylo me pushtet.

Prof. Abdeljalil Lahjomri

Prof. Adbeljalil Lahjomri, drejtor i Kolegjit Mbretëror të Rabatit, Sekretar i Përgjithshëm i Akademisë së Mbretërisë së Marokut. Shkrimi mbi Shokun Zylo, është botuar në përmbledhjen e kronikave “A vrai lire” – “Të lexojmë të drejtën” është botuar në 2007, si një studim mbi letërsinë franceze dhe atë botërore të përkthyer në frëngjisht, dhe ndikimin e saj në kulturën botërore letrare dhe gjuhësore; Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo (Splendeur et Décadence du Camarade Zulo, publikuar nga Gallimard ne 1990), trajtohet për vlerat e saj universale dhe përfaqësuese për letërsinë e përtej perdes së hekurt, me të njëjtin kujdes me të cilin Lahjomri i përkushtohet analizave për Houllebecq, Sartre dhe Beauvoir, e më tej Najib Mahfouz etj.411

Biografia e Dritero Agollit

Shkrimtar, publicist, veprimtar shoqeror, anetar i Akademise se Shkencave te Shqiperise. Lindi ne Menkulas te Devollit. Mesimet e para i mori  ne vendlindje, te mesmen ne shkollen “Asim Zeneli” (Gjirokaster), ku beri dhe sprovat e para letrare. Ne vitet 1952 – 1957 ndoqi studimet e larta ne Fakultetin  e Letersise te Universitetit te Leningradit. Ne vitet 1957 – 1972 punon si redaktor e gazetar ne te perditshmen “Zeri i popullit” (shih). Ne vitet 1973 – 1992 ka qene kryetar e Lidhjes se Shkrimtareve dhe Artisteve te Shqiperise. Dritero Agolli eshte nje nga figurat qendrore te poezise shqipe dhe nje nga perfaqesuesit me te rendesishem te “brezit te viteve 1960”.

Kritik ndaj frymes tradicionaliste dhe patriotizmit retorik, Dritero Agolli solli ne poezi ndjeshmeri e figuracion te ri, duke e perterire sistemin e vjersherimit shqip. Ai eshte pruresi i poezise se “unit” te forte. Prirja per vetepohim u duk qysh ne vellimin e tij te pare “Ne rruge dola” (1958), por u shpreh me qarte ne poemat “Devoll – Devoll” dhe “Poeme per babane dhe per veten”. Poezia e Dritero Agollit nuk e ndan te pergjithshmen nga vetjakja, ben sintezen e kolektives me individualen. Dritero Agolli ruajti prej vlerave me te arrira te poezise se tradites – frymen popullore. Ai krijoi nje gjedhe te re vjersherimi, qe ndiqte Naimin, duke metuar risine. Rruga e rritjes se tij te shkalleshkallshme poetike shprehet ne librat: “Hapat e mija ne asfalt” (1961), “Shtigje malesh dhe trotuare” (1965), “Devoll – Devoll” (1964), “Mesdite” (1968), “Baballaret” (1969), “Nene Shqiperi” (1974), “Fjala gdhend gurin” (1977), “Udhetoj i menduar” (1985), “Pelegrini i vonuar” (1993), “Lypesi i kohes” (1995), “Fletorkat e mesnates” (1999). Dritero Agolli shfaqi ne poezi nje perfytyrim vetjak per “temen e madhe”, duke kerkuar madheshtine poetike prej perjetimeve te subjektit te zakonshem; duke zgjeruar shumefish hapesiren e realitetit ne poezi dhe duke i ndryshuar rrenjesisht raporte ndermjet tyre. Kjo poezi ndikoi ne teresi per nje klime letrare me te bute ne Shqiperi. Krijimtaria e Dritero Agolli ne thelbin e vet eshte liriko – epike, ndryshe nga ajo tradicionale, qe mbahej kryesisht ne lavderine epike. Dritero Agolli e pruri poezine shqipe prej shqetesimi te pergjithshem tek shqetesimi i njeriut. Poezia e tij pershkohet nga kulti i vendlindjes, i tokes, i bukes, i parmendes, i familjes, i prindit, i babait. Ajo sundohet nga bota e gjalle, shpirtezimi i mjedisit, shenjterimi i natyres, i ares dhe bagetise. Ne kete tipar te poezise se tij shfaqen gjurme te botekuptimit panteist bektashian. Dritero Agolli krijoi ne poezi imazhin e nje Shqiperie ideale.

Vepra me e rendesishme idealizuese dhe njeheresh me e angazhuar e tij eshte poema “Nene Shqiperi”. Gjate gjithe rruge se vet krijuese me se gjysmeshekullore, Dritero Agolli eshte poeti i dhimbjes njerezore dhe i filozofise jetesore. I vemendshem ndaj dramave te medha te popullit, ai u be njeheresh poeti i dhimbjes vetjake te njeriut. Dritero Agolli njohu nje ringjallje poetike ne dy dekadat e fundme. Me vellimet poetike “Pelegrini i vonuar”, “Lypesi i kohes”, “Fletorkat e mesnates” autori shpall sfiden e tij te re te mjeshterise. Ne keto vellime shperfaqet poeti me ideal te tronditur, qe duhet te gjeje vleren dhe kuptimin e jetes se vet dhe te brezit qe perfaqeson ne kushtet e tronditjeve te medha te shoqerise dhe te ndryshimeve rrenjesore te rruges drejt se ardhmes se saj. Ne teresine e vet poezia e Dritero Agollit nuk ka perthyerje qe lidhen me keto ndryshime. Ajo eshte poezi e vlerave dhe shqetesimeve njerezore, poezi e krenarise dhe drames, e lartesimit dhe goditjes, e nyjetimit te gjendjeve poetike te imeta dhe fine. Dritero Agolli perballoi me dinjitet sfiden per t’i dhene vleren e merituar lirise. Vepra me e hershme ne proze e Dritero Agollit, eshte vellimi me tregime “Zhurma e ererave te dikurshme” (1964), qe u prit keq nga kritika zyrtare dhe u hoq nga qarkullimi (1965). Keto tregime, nje pjese e te cileve u ribotuan ne fund te vitit 1980 ne librin “Njerez te krisur ”, jane te mbushur me personazhe jotipike. Ne to heronjte paraqiten bashke me cenet e tyre duke iu shmangur skemes per heroin tipik pozitiv. Romani “Komisari Memo” (1970) eshte vepra me e angazhuar e Dritero Agollit ne proze. Ne te autori poetizoi “kohen e komisareve”, qe ishte pjese e kultit te luftes antifashiste, e cila sundoi per shume kohe letersine shqipe. Figura me e plote e romanit eshte komandanti Rrapo, i cili ben pjese brenda llojit te “njerezve te krisur”, qe permban ne teresine e vet letersia e Dritero Agollit. Ne romanin “Njeriu me top” (1975) Dritero Agolli, zbuloi nje marredhenie tjeter, krejt te ndryshme nga ajo e “Gjeneralit te ushtrise se vdekur” te Ismail Kadarese (shih) sa i takon raportit te njeriut shqiptar me armen. Zot e rob i armes, i magjepsur dhe marrosur prej saj, personazhi qendror i librit ben cudira e marrezira nga me te pabesueshmet. Ndonese romani merr nje teme nga lufta, nyja dramatike e tij qendron ne faktin universal se morali i nje brezi ka ardhur ne kundershtim me ate te brezit te meparshem. Romani “Trendafil ne gote” (1980) u prit me nencmim nga mendimi letrar si nje “liber roze”. Me kete veper Dritero Agolli provoi te bente nje sfide tjeter ne letersi, duke krijuar nje personazh, drama e te cilit eshte se gjendet midis disa dashurish. Kotributi me i rendesishem letrar ne proze i Dritero Agollit konsiderohet “Shkelqimi dhe renia e shokut Zylo” (1973). Kronike e karrieres se palavdishme te nje zyrtari, romani eshte ne te njejten kohe pasqyre e pozites se pandashme te vartesit te tij. Produkt i njeri – tjetrit, dy personazhe kryesore, Zyloja dhe Demka, sikurse ndodh pothuajse ne te gjitha veprat me karakter humoristik, jane pasqyre e anes qesharake dhe njeheresh dramatike te funksionimit te burokratizmit. Zyloja eshte nje figure fatkeqe, ku behen bashke miresia e qellimit me humbjen e ndjenjes se realitetit te mases per te verteten. Ndryshe nga shume burokrate te tjere skematike qe kishin permbytur jo vetem letersine shqipe, por edhe publicistiken, Zyloja eshte nje burokrat me drame. Ne thelbin e kesaj vepre, si dhe te romani  “Arka e djallit”, qendron antiskematizmi. Kete te fundit Dritero Agolli nisi ta shkruaje ne fillim te viteve 1980, per ta perfunduar ne fillim te viteve 1990. Ne jeten shqiptare kishte hyre nderkaq nje kuptim tjeter i lirise. Romani e perballoi horizontin e ri te pritjes. “Arka e djallit” eshte nje veper e shkruar me shkujdesje ndaj disiplines. Ajo eshte deshmi per faktin se personalitetet e fuqishem te letersise shqipe kane qene me te lire se metoda e tyre krijuese. Dritero Agolli duke vendosur ne qender te romanit te tij kerkimin e nje tabuje, duke kerkuar te ndaluaren, shfaqen me nje permase mendimi qe gjendet mbi lirine shteterore. Shkrimtari arrin nje shkalle te larte lirie me “romanin brenda romanit”,  me “arken e djallit”, ku gjendet verpra e ndaluar.   Ajo quhet “Shakaja e ndaluar”, titull qe te kujton romanin e njohur disident te M. Kunderes “Shakaja”. Ne kete shkalle te lirise krijuese Dritero Agolli realizon nje veper ku nuk ka censure dhe autocensure. Disa prej veprave me te arrira te Dritero Agollit kane qene nen vemendjen ideologjike te autoriteteve zyrtare. Romani “Shkelqimi dhe renia e shokut Zylo”, qe botohej pjese – pjese ne revisten “Hosteni”, u nderpre ne menyre te heshtur (ne vitin 1990 autori botoi variantin e plote te vepres). Per “kundervajtje ideologjike” u qortuan edhe dramat “Mosha e bardhe” dhe “Fytyra e dyte”. Ndersa per romanin “Deshtaku”, qe pruri tek lexuesit nje realitet me drame, u mbajt heshtje. Nje pjese e madhe e veprave te tij jane botuar ne shume gjuhe te huaj. Ka qene deputet ne Kuvendin Popullor dhe ne Kuvendin e Shqiperise per disa legjislatura (1974 – 2005). Dritero Agolli ka marre Cmimin  e Republikes te shkalles se pare dhe eshte dekoruar me Urdhrin “Nderi i Kombit”.

Shaban Sinani – Enciclopedia Shqiptare

Çmimet që ka marrë Agolli:

Çmimi CARLO LEVI për Z. Dritëro Agolli 

Çmimi Kombëtar për Letërsinë “Carlo Levi”

Në edicionin e tij të 16-të, Çmimi Kombëtar për Letërsinë Carlo Levi, i cili lind në 1988 me nismën e Rrethi Kulturor “Nicola Panevino” në dobi të autorëve të temave më të mira të diplomës mbi Carlo Levin, shpallen fitues dy autorë italiane, Guido Conti dhe Enzo Vinicio Alliegro, dhe dy autorë të huaj, francezin Andre Vauchez dhe shqiptarin Dritëro Agolli, duke pohuar edhe njëherë se letërsia dhe arti japin një dorë në lartësimin e ndjenjës së përkatësisë duke i dhënë vlerë së ndryshmes.

Në edicionin e shkuar patën epërsi Carmine Abate, i cili më tutje u shpall dhe fitues i Super Campiello me romanin “Kodra e Erës”, magjistrati Silvana Arbina, peizazhisti Franco Arminio, Domenico Notarangelo dhe, për Temën e Diplomës më të mirë mbi Veprën e Levit, Ilenia Fulco.

Çmimi Kombëtar për Letërsinë Carlo Levi është sot një takim i rëndësishëm në lëmin e kulturës lukeze dhe është padyshim, sëbashku me Parkun Letrar kushtuar autorit pjemontez, një tribut që komuniteti i Alianos i njeh Carlo Levit, i cili ka mërguar në fshatin e vogël, Gagliano tek “Krishti u ndal në Eboli”, gjatë periudhës fashiste në vitet 1935, dhe prehet në varrezat e Alianos në 1975.

Ceremonia e dhënies së Çmimit për fituesit u mbajt në datën 5 tetor në Aliano, pranë Auditoriumit të Komunës në Aliano, në praninë e Kryebashkiakut të Alianos Luigi De Lorenzo, Presidentit të Parkut Letrar “Carlo Levi” Antonio Colaiacovo, Presidentit të Këshillit Krahinor të Bazilikatës, Vincenzo Santochirico, Presidentit të Rrethit Kulturor “N. Panevino”, Pietro Dilenge si dhe shkrimtarit dhe mikut të Shqipërisë Z. Raffaele Nigro i cili intervistoi fituesit në vijim të Ceremonisë. Gjatë pasdites, u shfaq dokumentari “Kine-turizëm nëpër vendet e vizituara nga Carlo Levi”, si dhe një përshëndetje nga Grupi Polifonik i Krahinës së Vlorës.

Motivacioni i Çmimit per Z. Dritero Agolli

Poet, gazetar dhe shkrimtar, ngushtësisht i lidhur me traditën dhe rrënjët e tij nga vendlindja, gjithnjë ka vënë në pah me krenari origjinën e tij.

Vargjet e tij i japin jetë një thirrjeje prekëse, në të cilën të gjithë elementet e jetës gërshetohen e shkrihen tek njëri tjetri për të ravijëzuar një identitet i cili është femijëri, punë, dhimbje, beteja, dashuri, përhumbje dhe shpëtim.

Në romanet e tij “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo” dhe “Njeriu me Top” me kurajo të admirueshme i jep jetë kritikës sarkastike ndaj burokracisë tek i pari, dhe përkujtimit epik dhe ironik të heroizmit partizan në luftën kundër nazifashizmit tek i dyti.

Agolli, edhe pse në rolin e tij për njëzet vjet President i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve dhe më pas anëtar i Parlamentit, gëzon një famë të tejskajshme në vendin e tij, që e ka dashur dhe e do me mjaft dhembshuri.

 Përshëndetja e Z. Dritëro Agolli

Të nderuar miq,

Unë sot duhet të isha atje mes jush, por jam një kalë që i kanë dalë brinjët dhe i kanë rënë patkonjtë nga udhëtimi i gjatë, megjithatë, këtij kali patkonjtë e trurit ende i mbathen.

Por të mos bëhem i mërzitshëm si personazh parlamenti, falenderoj Jurine e Edicionit të XVI të Çmimit Kombëtar për Letërsinë “Carlo Levi” dhe veçanërisht Rafaele Nigron, mikun e mirë dhe shkrimtarin e shquar, vepra e të cilit tanimë është njohur dhe pritur në Shqipëri me dashuri dhe vlerësim nga lexuesit e shumte dhe kritika letrare.

Unë ndiej një kënaqësi të madhe të marr një çmim me emrin e Carlo Levit, piktorit, publicistit dhe shkrimtarit të shquar, luftëtarit Antifashist dhe ëndërrimtarit për një botë të re pa varfëri, padrejtësi shoqërore dhe pa luftra. Sikur të ndodhte një mrekulli që Carlo Levi të më shtrëngonte dorën, vetëm kjo gjë do të ishte çmimi më i madh që do të merrja ndonjëherë.

Letërsia shqiptare që në fillimet e saj është ushqyer nga letërsia, arti dhe kultura italiane, sepse jemi fqinj dhe, siç thonë, na ndan vetëm një mur uji dhe mbi këtë mur uji siç fluturojnë pulëbardhat në brigjet tona, ashtu fluturon poezia, proza, muzika dhe të gjitha artet e tjera.

Edhe njëhere, nëpërmjet kësaj përshëndetjeje të shkruar dhe të përcjellë nga vajza ime Elona, ju falenderoj për nderin dhe emocionet që më dhatë me “Carlo Levi”.

Pleqtë dhe fëmijët u gëzohen çmimeve.

Dritëro Agolli

2.10.2013

Fituesit e edicionit te XVI te Çmimit Kombetar per Letersine Carlo Levi:

      Enzo Vinicio Alliegro, me origjine nga Lucca, Viggiano, ka marre cmimin rajonal per eseistiken me vepren e tij te plotë dhe te mirenyjetuar, Totemi i Zi, e shtrire ne nente kapituj. Duke marre shtysen nga Keshilli i hapur komunal mbajtur ne Viggiano ne 20 shkurt 2012 ku u diskutua mbi “veprimtarite nxjerrese dhe monitorimin mjedisor” ne Luginen e Agrit, autori permes nje kronistorie te perpikte qe nis nga fillimi i Nenteqindes, vazhdon me nje analize te thelluar te raportit mes territorit vendor, kompanive petrolifere (nxjerrese te naftes) dhe kontekstet e politikave ekonomike kombetare dhe globale, me qellim qe te diktohet “pushteti i simboleve dhe simbolet e pushtetit”.

Ne reflektimin e Alliegros, me nje gjurme te forte antropologjike, Viggiano, ne krye Qyteti i Marias, me pas Qytet i Artit dhe Muzikes, ne fund Qyteti i Vajgurit (Shen Maria e Zeze, Harpa, Qeni me gjashte putra), shnderrohet ne plasaritjen e nje rajoni qe, vendosur mbi nje lume te stermadh hidrokarburesh, paraqet nje realitet social shume me te nyjezuar se dy perberesit me flakerues, “ai i egri dhe agresivi i kapitalizmit te pathyeshem” dhe tjetri “fondamentalist i ambientalizmit me te paepur”.

     Guido Conti, nga ana e tij, vazhdon denjesisht traditen fisnike letrare te Ultesires se Padanias, te ciles i rrine kurore gjate shekullit te shkuar veprat e Cesare Zanattini, Cesare Zavattini, Giovannino Guareschi, Giorgio Torelli, Alberto Bevilacqua, Luigi Malerba. Lindur ne Parma me 1965, Conti doli ne pah shume i ri fale besimit qe i dha shume heret me tregimet e tij cilesore nga Pier Vittorio Tondelli, i cili i publikoi ne permbledhjet Papergang per moshat nen 25 vjeç. Conti mbahet mend mbitegjitha si autor romanesh dhe tregimesh te suksesshme, per te cilat ka marre shume çmime. Mund te permenden, pervec librit me tregime Krokodili ne Altar, romanet Qielli nen Toke, nje tregim derrmues mbi rigjetjen e vetvetes; Perendimi mbi Lugine, me temen e brenges dhe vetmise se te moshuarve, i trajtuar me qesendi mendimtare dhe elitare, Topi perplasur murit, ku tregon krizen e nje raporti martesor qe e ben jeten e Lucas se vogel te pajetueshme, viktime e vertete e rrenimit te familjes; Qiej te qelqte, nje histori dashurie tragjike dhe e dendur. Vepra e cmuar sot, Lumi i Madh Po, leviz neper nje hapesire te pafundme dhe pertej kufijve te kohes. Ne fakt, autori jo vetem pershkon gjthe rrugen qe nga burimi prane Monviso deri tek grykederdhja, por ngjitet neper agimet e historise e picerron veshtrimin tek miti dhe legjenda e lumit, qe lumturisht Bacchelli e percaktoi si nje Rrokje e Madhe prej Uji. 

Per eseistiken do te vleresohet vepra “Francesko i Asizit” e André Vauchez. Biografia e studiuesit francez nuk eshte nje prej shume puneve qe pasuron letersine e pafundme mbi Shenjtin e madh, edhe pse ka pikasur ndonje veçanti te re ne krahasim me te shumtat qe kane shenjuar nje personalitet polihedrik. Nuk eshte as nje veper qe ka patur si qellim te thellohet mbi leksionet me te cilat pergjate shekujve eshte propozuar figura e Franceskut, duke nxjerre ne pah here pas here asketin dhe te stigmatizuarin, mistikun dhe pishtarin e krishterimit ungjillor, mbrojtesin e te varferve dhe adhuruesin e natyres, shenjtin ekumenik dhe promotorin e paqes.

Dritero Agolli eshte poet, gazetar e shkrimtar. Lindur ne 1931 nga nje familje ne fshatin Menkulas, afer Korces, ne jug te Shqiperise, pasi perfundoi studimet e mesme ne Gjirokaster, u diplomua ne Filologji ne Universitetin e Leningradit. Publikimet e tij te para I takojne vitit 1946 dhe qe atehere, permbledhja e pare mbreselenese me poezi “Ne rruge dolla”, shenjon riperteritjen e poezise shqiptare.

Motivi dominues i frymezimit te tij do te jete perhere lidhja me traditen dhe rrenjet nga vendlindja, te cilat ai me krenari do t’i vere ne pah me kembengulje, se fati e donte ate “fshatar dhe poet”. I qendrojne besnike ketij frymezimi, vargjet e poemes Nene Shqiperi:

 Me ler te bie ne preherin tend te ngrohte

O hallemadhja ime shekullore!

Te puth duart e tua , me te mirat ne bote,

I ngazellyeer te hesht me heshtje foshnjore;

Duart e tua qe u rregjen nga puna

Dhe gishterinjte qe zune kallo nga kembezat e dyfekeve ….

….

Ja tek me ke, Ne krahet e tua , Mua, Birin tend, shembellimin e qenies tende, Ate qe tha sa hapi syte Ne djep: “Te dua!” Dhe fjalen e peshes se rende e ruajten malet e rende..

Kushtuar tokes se vet, vargjet e poetit shqiptar i japin jete nje thirrjeje prekese, ne te cilen te gjithe elementet e jetes gershetohen e shkrihen tek njeri tjetri per te ravijezuar nje identitet: identitet, i cili eshte femijeri, pune, dhimbje, beteja, dashuri, perhumbje dhe shpetim. Edhe vepra e tij e tregimtarise, e dendur dhe komplekse, lekundet mes dy poleve te luftes çlirimtare dhe shoqerise bashkekohese, nga e cila ai zgjedh te perfaqesoje raportin e vecante mes botes rurale dhe asaj qytetare. Nga prodhimtaria e tij e pasur me tregime, favorizuar nga mirepritja qe i kane bere kritika dhe publiku, pervec permbjedhjeve te ndryshme me tregime, meritojne te permenden te pakten dhe dy vepra te tjera.

Mbi gjithe te tjerat, romani qe doli ne Itali ne 1993 me titullin Shkelqimi dhe Renia e Shokut Zylo, i cili i jep jete nje kritike sarkastike ndaj burokracise e qe shpalos dhuntine e guximit dhe te antikonformizmit te Autorit. Ne romanin Njeriu me Top, publikuar ne 1975, vazhdon perkujtimi epik dhe ironik i heroizmit partizan ne luften kunder nazifashizmit. Agolli keshtu, edhe per rolin e tij per njezet vjet si President i Lidhjes se Shkrimtareve dhe Artisteve dhe ligjevenes ne Parlamentin Shqiptar, gezon nje fame nje tejskajshme ne vendin e tij, qe e ka dashur dhe e do me shume butesi.

Vepra të përkthyera

Deputeti i Partisë Socialiste, Pjerin Ndreu, ka marrë pjesë në homazhet e zhvilluara sot në nder të shkrimtarit të madh, Dritëro Agolli.

Ndreu shkruan se ishte aty jo vetëm si politikan, por edhe si lexues dhe adhurues i veprave të Agollit, prej kohës kur ishte student. Në këtë mënyrë, deputeti ka zbuluar se di të paktën 20 vjersha të tij përmendësh.

“Sot ne homazhet e te madhit Dritero Agolli. Une isha jo vetem si politikan, por dhe si lexues e adhurues i veprave te tij, prej kohes kur isha student. Di te pakten mbi 20 vjersha te tij permendesh. Ne vitin 97 isha shef komisariatit Lezhe. Ndoc Gjetja ishte Kryetari i Rrethit. I shkoj ne zyre. Ishte hera e pare qe e takoja. Nuk njihemi por une te kam lexu i them. Nuk ju besu se nje polic kishte lexu vjershat e tij. Nuk e besoj me tha. I recitova tre vjersha te tij. Ju mbushen syte me lot e me perqafoi. Nuk me shkonte mendja se nje polic lexon poezite e mia me tha ! Mbaj mend qe Komisarin Memo e kam lexu 7 here, per shkak te batutave te Komandant Rrapos qe ishte mesuar pa komisar. Sot ishte e veshtire vetem vdekja fizike e tij, por te flisje per te ishte e lehte, sepse per Driteroin ka gjithkush cfare thote!”, shkruan Pjerin Ndreu./

Ismail Kadare mungoi në homazhet që u organizuan për nder të Dritëro Agollit në Pallatin e Kongreseve. Por regjizori Pirro Milkani tregoi në homazhe se dy shkrimtarët ishin pajtuar vite më parë, gjatë zhirimeve të dokumentarëve për shkrimtarët. MIlkani tregoi se shkak për moskomunikimin mes dy shkrimtarëve ishin disa “arsye absurd”.

“Për 50 vjet rrugëtuam bashkë me Dritëroin, bashkëpunuam dhe erdhi momenti që në këto vitet e turbullta që quhen “vitet e tranzicionit, vitet e demokracisë” e ku di unë, ndodhi një fenomenn që po jua them sot juve, që këto dy kolosë të mëdhenj, Dritëroi dhe Ismaili, për një arsye absurde nuk flisnin me njëri tjetrin, pothuajse nuk komunikonin. Më erdhi dhe mua fati në dorë, pata porosi për të realizuar dokumentar për Dritëroin dhe Ismailin. E fillova me Ismailin dhe zbatova bashkë me djalin tim Enon, parimin e njohur, të mësuar në shkollë nga profesorët e mi “Të nxitoja me ngadalë”, e kështu avash avash, ndoqa Ismailin nëpër evenimente të ndryshme, por e shihja që diçka nuk shkonte. Atëherë u detyrova dhe i them “Ismail ky film nuk mund të jetë i plotë pa Dritëroin. Unë dua t’ju kem të dyve bashkë në film. U mendua. E kuptoi që ishte e drejtë. Shkova te Dritëroi dhe te Sadija. Fola edhe me ta. Dhe ia arrita, që pas kaq vjetësh, këta dy kolosë, këtu te Juvenilja të takoheshin me një dashuri dhe me një emocion të jashtëzakonshëm. Është dëshmitare Sadija, është dëshmitar filmi. Bëra filmin e Dritëroit me Enon, shkrova dhe tekstin dhe skenarin, dhe në atë skenar thashë edhe këto fjalë: “Qoftë i bekuar ai kumbar, që aty në Menkulas, më 13 tetor të vitit 1931, pati idenë t’i vërë emrin këtij djali “Dritëro”, i cili vërtët u bë dritë për ne të gjithë” u shpreh Milkani.

Elona Agolli, vajza e shkrimtarit të madh Dritëro Agolli, ka publikuar sot një status në llogarinë e saj në rrjetin social, Facebook, një status prekës dedikuar të atit të saj, i cili u përcoll ditën e diel për në banesën e fundit.

Nga Elona Agolli

Ati im Dritëro,

Ke shkruar aq shumë poezi për vdekjen, duke dashur të sfidoje ankthin prej saj. E mallkuara të mposhti; të mposhti fizikisht e përkohësisht.
Dritëroi po fle, dhe në ëndrrat e gjithkujt do shfaqet përherë si bardi Dritëro që kurrë vdekje nuk ka.

Nga Albert Vataj

Një dekadë është shumë në një ndarje, është mjaftueshëm për të na thirrur në një përshpirtje, është e papërfillshme në një përjetësi, përjetësi që zë e merr në kujtesën e vet të pashuar një rreze që ndriti në çdo ëndje drite. Një dhjetëvjeçar është në mes atij pikëllimi që la pas një ikje. Një dhjetëvjeçar na përtyp në përditësimin e nevojës për të rendur përpara, duke dëgjuar në gjoks zemrën e një dishepulli. Vitet me ikjen hedhin në harrim shumëçka, por pikëllimin e ndarjeve me “shenjtorët” e ruajnë në çdo sy, si një lot që ndrin në cep të qerpikut.  Ai lot është murosur në kujtesën e gjithë atyre ikjeve, për tu rrëzuar beftaz në petalen e lëveshkur të një zëri që e ngjiri koha, por e përjetësoi madhështia, ajo përmasë që nxë brenda saj njerëz që me të zakonshmen e tyre mundën të ngrenë piedestale të rrokaqielltë të famës. Kjo jetësore që frymëmerr në gjoksin e shumë prej nesh, që sot gjendemi të thirrur në këtë kujtesë si në një përbetim, i takon një aktori të madh të skenës shqiptare, Kadri Roshit.

Përulemi sot para kësaj përmendoreje të vlerave të njimendta të artit skenik shqiptar si para një altari. Gjunjëzohemi para mermerit të ftohtë të kujtesës dhe një diell përjetimi ndezim në çdo qelizë që ruan të gjallë këtë kolos të skenës.

Kadri Roshi është ndoshta nga të paktit emra dhe vlera, tek i cili nisin të shkruhen faqet me të rëndësishme të artit tonë skenik. Si çdo ikje që lë pas një ndalim, edhe ajo e 10 viteve më parë, shtangu akrepat e orës biologjike të atij shtatoreje, nën madhështinë e së cilës u rritën breza aktorësh dhe kineastësh, u bashkëngjit një karvan i gjatë sfiduesish dhe ngadhënjyesish të atij arti ngjizet prej të magjishmes dhe adhurueses.

Kadri Roshi erdhi nga një fëmijëri dhe rini shumë e vështirë, u ngjiz në kapërcyell të sakrificave dhe mbërriti deri në ditët tona si një shembull ideal, si një atribut i të vlershem dhe së pavdekshemes para së cilës përulemi me respek dhe derdhemi në lëndën e ndjerë të një përshpirtje që na nderon.

Vitet dhe sëmundja e kishin kapluar kohëgjatë titanin e skenës dhe të sheshxhirimeve! I mpaku frymën ngadalë si dritë qiriri, i ngadalësoi hapin deri në çapitje, por pa mundur t’ia shuaj shkëlqimin në sy dhe buzëqeshjen, deri në fundit grahmë që e leshoi paraditen e 6 shkurtit 2007.

Ai dha jetë nga jeta e tij, zë nga zëri i tij, puls dhe nerv, dhjetëra personazheve, të cilët mbeten të pashlyer në kujtesën e secilit. Nga zëfillja e tij në skenë deri në të mbramë të të gjallëve nuk ndaloi. Kumbimi i atij zëri, plastika e atij portreti, pantomima e atij profili të hajthët, shpirtërorja e atij trupëzimi në të përgjithmonshmen e roleve, i siguruan një vend nderi atij dhe një privilegj brezit që e përjetoi shpërthimi e atij shkëlqimi, dhe gjeneratave që e shpalojnë atë edhe sot me të drejtën e të qenit krenar.

Në kujtesën e historisë së artit skenik, Kadri Roshi mbetet ndër ato emra të veçuar, të cilët erdhën për të mbetur përgjithmonë si jetësorja e patjetërsueshme e dhjetëra roleve që me punën e tij pasionante arriti t’i shndërronte ata në katet e ngjitjes në podin e famës.

Jo vetëm rolet që i’u besuan të sillte në jetë, as sasiorja e këtij angazhimi, por vlera unike që përfaqëson aktivitetin e tij krijues e mban atë në radhën e më të mirëve. Mjeshtëria me të cilën ai vulosi pavdekësinë e dhjetëra e dhjetëra roleve dhe profileve aspak të zakontë, tregon se ai kishte behur në galerinë e emrave të mëdhenj të sfidës skenike si një zë i zëshëm, si një veçanti e spikatur. Udhajeta për këtë shtat të pakët, këtë shpirt të thekur diejve rrezellitës të admirimit ishte shumë e vështirë. I mbetur jetim që në vogli, mbi të do të rëndonte barra hekakeqe e mbijetesës, e cila e zgjatoi Golgotën e mundimeve, por jo ta nënshtronte këtë shpirt të lindur të përjetësohej në adhurim e në dëshirim, të cilit i dha gjithçka deri në të shuar.

Kadri Roshi do të vijojë të mbetet në memorien e të gjithë artdashësve, të të apasionuarve të artit skenik, si një mjeshtër i roleve të vështira, i atyre roleve të ngurtësuar nga tharmi i jetës, nga shëmbëllyesja e sendërgjimit historik dhe dëshmues. Ai i solli gjithë ato karaktere dhe personazhe me një vërtetësi të mahnitshme. Jetoi me rolet që solli në jetë dhe ata i siguruan atij një vend nderi në memuaren e përfaqësuesve të artit skenik shqiptar.

Në karrierën e tij të gjatë që niston qysh prej vitit 1945, akti i tij krijues përshkohet prej një filli shkëlqimtar fame që rrëzëlleu në më shumë se 180 role, pjesa dërmuese e të cilave ishin ata të protagonistit. Teatri, kinemaja, artdashësit, miqtë dhe admiruesit e mbajnë në kujtesë dhe e mbulojnë me nderim dhe respekt këtë njeri të përkorë, këtë dishepull vlerash të shtuara skenike, këtë aktor të papërsëritshme. Ai erdhi për të mbetur testamenti më i çmuar i artit skenik shqiptar. Ai erdhi dhe iku si një vlerë njerëzore që si një Ante mitik merr forcë nga toka e rreshpët e fatit të tij dhe kreshta e epërme e ngadhnjimeve.

Në këtë ndërmendje ne rrekemi të zgjojmë çfarë la tek secili nga ne ky personazh, kjo figurë, kjo galeri e pamatë rolesh dhe fatesh, jëtëkrijimesh dhe përjetësimesh. Dhe fjala nuk ka atë peshë që na rëndon çfarë na nxit ne në këtë përshpirtje të mëkojmë. Kjo kujtesë nuk e mbërrin majën ku thinjat e tij i shpupurish eteri që frymëmerr në gjoksin e shterruar ky fryn erën e përjetësisë.

Megjithatë ne i detyrohemi atij dhe shumë të tjerëve si ai, që me pasion e përkushtim, me një shpirt që jepej sakrificave dhe vetëmohimit, arritën të ndërtojnë në zemër të ciklonit ideologjik, ato vlera intepretuese, atë mjeshtëri jetësimi të personazheve, karaktereve dhe profileve që do të mbeten përgjithmonë njësi matëse dhe shëmbull frymëzimi për brezat e aktorëve dhe interpretuesve, shkruesve dhe pasionuesve të artit skenik shqiptar.

Ermonela Jaho, sopranoja shqiptare e cilësuar si një prej më të mirave momentalisht në botë, mbas sukeseve me rolet e saj në Francë, si dhe në Australi, në gusht të këtij viti, e pret një tjetër impenjim muzikor. Bëhet fjalë për rolin e saj në “Madama Butterfly”, me të cilin do të marrë pjesë në Festivalin Peralada në Spanjë.

Ajo vjen në rolin e geishës Cio-cio-san, krahas tenorit Bryan Hymel. Koncertet mbahen me 7 dhe 9 gusht.

Festivali Peralada është ndër më të njohurit në muajt e verës në Spanjë. Edhe opera “E bukura dhe bisha” do të jetë pjesë e festivalit.

Ambasada e vendit tonë në Vatikan, ka organizuar konferencën me teme “50 vjet nga shkatërrimi i tempujve të fesë në Shqipëri”. Ky aktivitet u mbajt në Kishën e shqiptarëve në Romë, ku të pranishëm ishin besimtarë,  gazetarë, emigrant etj. Për mikrofonin e Ora News, i ngarkuari me punë i ambasadës shqiptare, Visar Zhiti tha se përpos presionit të diktaturës, shqiptarët nuk i zhdukën rrenjët e besimit në Zot.

Visar Zhiti: Njeriu shqiptar ka besuar tek vetja, ka besuar tek zoti dhe tek e ardhmja. Ashtu sic thotë edhe Ernest Koliqi në një dramë të tij, rrënjët lëvizin, diktatura preu trungjet e pyllit njerëzor por rrënjët nuk i preku dot.

Në sinkron me Zhitin, At Aldo Pashja Skoda, profesor në universitetin Urbaniana në Vatikan, tha se mbetet me rëndësi besimi i kultivuar te të rinjtë.

At Aldo Pashja Skoda: Edhe pse me forcën e neneve, ligjit, kushtetutës, dhunës ndaj klerit dhe kishëshave por edhe besimeve të tjera, populli ka ruajtur në sekretet e shtëpive të veta ka ruajtur të gjallë akoma fenë.

Në 6 shkurt të vitit 1967 Shqipëria u vetshpall i pari shtet ateist në botë. Aso kohe u shembën mijëra objekte kulti dhe u burgosën qindra klerikë.

Këshilli Bashkiak i qytetit të Fierit i ka dhënë titullin “Qytetar Nderi” pas vdekjes shkrimtarit Dritëro Agolli. Votimi në Këshillin Bashkiak për titullin ishte unanim. Gjithashtu Këshilli Bashkiak vendosi që edhe biblioteka e qytetit të mbajë emrin e Dritëro Agollit.

Kolosi i letrave shqipe, Dritëro Agolli u nda nga jeta para pak ditësh në moshën 85-vjeçare pas një sëmundje të rëndë në mushkëri që e mundonte prej kohësh.

Dritëro Agolli lindi më 13 tetor 1931, në fshatin Menkulas të Devollit, në Korçë. 13 vite të jetës i ka kaluar në këtë fshat, ku në moshën 9­vjeçare përfshihet në Luftën Nacional Çlirimtare.

Veprën e parë me vjersha “Në rrugë dolla”, Dritëro Agolli e botoi në vitin 1958. Është vëllimi i parë i cili u prit mirë nga kritika e kohës. Shquhet si një poet popullor dhe vete e pohonte se ishte i tillë.

Ish-bashkëpunëtorët e Sigurimit të Shtetit vazhdojnë të jene në krye të vendit. Vendin e etërve të nomenklaturës komuniste e kanë zënë bijtë e tyre. Shtresat e persekutuara, të përndjekura, të denigruara të shpërdoruara vijojnë të lëngojnë plagët e së shkuarës. Askush deri më sot nuk është penduar për krimet e komunizmit dhe kjo është e mjaftueshme për të besuar se komunizmi gjallon ende në çdo hallkë të shtetbërjes në Shqipëri Ajo që më ka nxitur gjithnjë dhe më ka shtyrë të mbetem gjithnjë në kujtesën dhe vetëdijen e kohës është krijimi. Ja shqiptarët me të cilët mburrem

 Halil Teodori është një personazh, i cili është gjithnjë e më i pranishëm në realitetin e sotëm shqiptar. Nga politikani i viteve të tranzicionit, ai tashmë është krijuesi i viteve të transformimit, atyre viteve ku vlera shpirtërore kërkon të zërë vendin që i takon në një realitet ku politika ngulmon me çdo çmim vendin kryesor. Me një numër të konsideruar botimesh, Halil Teodori po dëshmon anën e pazbuluar për shumë e shumë miq dhe të njohur, ata që e njohën në jetë dhe ata që bashkëpunuan me të në politikë. Megjithëse ka vite që ka emigruar dhe është sistemuar familjarisht në SHBA, ai kërkon vijimsisht dhe me energji që të jetë i pranishëm në të sotmen shqiptare. E ka bërë këtë me pasion e përkushtim, me ndërgjegje të lartë personale dhe kombëtare, përmes publikimit të librave të tij në poezi dhe prozë, gjithashtu dhe botimeve publicistike në median shqiptare.

Zoti Teodori, prej 17 vitesh jetoni në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, si e kujtoni këtë rrugëtim, çfarë ka mbetur në kujtesën tuaj prej atyre atyre impresioneve?

Ëndrra amerikane është një ëndërr për çdo banorë të globit dhe nuk mund të mos ishte si e tillë për ne shqiptarët e dalë nga një regjim që shkatërroi të gjitha vlerat njerëzore dhe groposi çdo atribut dhe cilësi. Gëzimi i të qenit amerikan është ngazëllim i njohjes me idealen e koncepteve bazë të jetës së një individi në një shoqëri demokratike, lirisë dhe i mundësive. Ky vend i pasurive të paarritshme, i pushtetit të aspiratave të larta të humanizmit dhe progresit ishte dhe mbeti një nga ëndrrat e realizuara. Megjithëse Amerika ka shumë arritje, projekti për zhvillim nuk mbaron kurrë. Demokracia amerikane bën marrëveshje me qytetarët e vet të thjeshtë, ku përmes lirisë vjen edhe detyrimi. Kjo s’ka të bëjë me kohën kur ke ardhur në SHBA. Nëse kjo marrëveshje nuk është respektuar, demokracia është e kërcënuar. Janë qytetarët amerikan që marrin pjesë në drejtim të vendit, ku çdo ankesë apo kërkesë shqyrtohet më vëmendjen më të madhe nga drejtuesit e institucioneve që zgjidhen. Kjo do të thotë se qytetarë, ndryshe nga vende të tjera marrin pjesë në qeverisje. Është pikërisht kjo filozofi e funksionimit të shtetit dhe marrëdhënie me shtetasit që i jep kuptim termit demokraci.

Ju keni qenë aktiv në politikë në Shqipëri. Si ish-nënkryetar i PDK në opinionin tuaj çfarë nuk shkon në politikën shqiptare?

Në opinionin tim dhe nga eksperienca ime,  politika në Shqipëri ende shihet si vend përfitimi, si një mundësi të përmbushjes së interesave përmes kredos së pushtetit politik dhe kjo sot nën këtë qeverisje është me aktuale se kurrë. Kjo nxitje vjen nga e shkuara  komuniste. Njerëzit anëtarësoheshin në parti vetëm për të përfituar privilegje. Sepse duke qenë në parti ti i kishe dhënë fund një herë e përgjithmonë halleve. Nga aty niste një erë e re e përmirësimit të jetesës dhe arritjes. Gjithçka ishte e mundur edhe pse citati i partisë sipas së cilit, “Komunisti është i pari në detyra dhe i fundit në privilegje”, bënte sikur e idealizonte këtë figurë, në thelb thjeshtë ai e rrethonte komunistin me një mburojë të padepërtueshme. Ai  gjendeshe gjithnjë rrethuar nga një serë përfitimesh dhe privilegjesh si shpërblim. Në thelb pak ka ndryshuar nga dje në diktaturë sot në demokraci. Filozofia politike sot në Shqipëri vepron me të njëjtat pritshmëri për të gjithë aderuesit, por me një ndryshim të vogël që ka të bëjë me masivizimin, i cili ka shtuar pretenduesit e përfitimit, pa i rritur resurset ofruese. Kjo ka bërë që politika të synohet duke lënë mënjanë në një interesim më periferik angazhimet në sferat e tjera të jetës.

Sipas jush ngase ishte dhe është e kërcënuar klasa politike shqiptare, marrim parasysh faktin se ajo vepron me të njëjtën taktikë politikbërje si në diktaturë?

Ajo që e kërcënon më së shumti klasën politikën shqiptare dhe në veçanti lidershipin është intoleranca dhe arroganca, prepotenca dhe megallomania. Ata janë shndërruar në zotër të të gjitha të drejtave. Gjithashtu një kërcënim serioz është padyshim autoritarizmi, mungesa e mendimit të lirë, shtypja me çdo kusht e çdo zëri dhe mendimi ndryshe. Ne trashëgojmë edhe në politikë ashtu si dhe në familje një mënyrë drejtimi patriarkale, ku apriori drejtim i takon më të madhit. Kurrsesi ai nuk mund të zëvendësohet edhe nëse mundësitë e tij drejtuese kanë shteruar. Ai ka gjithnjë të drejtë edhe kur vendimet që merr janë arbitrare. Të gjithë duhet të binden edhe nëse asnjëri nuk është i bindur dhe nuk udhëhiqet nga e njëjta ide dhe synim i kreut. A nuk ka ndodhur kështu në diktaturë?.

Ka diçka që e kompromenton klasën e sotme politike nga ajo e kohës së Enver Hoxhës?

Patjetër. Plagën më goditëse trupit të demokracisë i’a jep kompromentimi me të shkuarën i atyre që sot përbëjnë kastën politike. Ish-bashkëpunëtorët e Sigurimit të Shtetit vazhdojnë të jene në krye të vendit. Vendin e etërve të nomenklaturës komuniste e kanë zënë bijtë e tyre. Veprimtaria dhe vendimmarrja politike u përket eksponentëve të rëndësishëm të kësaj superstrukture të persekutimit të lirisë dhe privatësisë së qytetarëve. Duket sikur është kusht që sot në politikë të jesh i suksesshëm domosdo duhet të kesh një begraund në strukturat e sigurimit të shtetit dhe në pushtetin e diktaturës. Ndoshta ngjan si paragjykim por është i pamohueshëm fakti se ata që ishin dje janë edhe sot. Shtresat e persekutuara, të përndjekura, të denigruara të shpërdoruara vijojnë të lëngojnë plagët e së shkuarës. Askush deri më sot nuk është penduar për krimet e komunizmit dhe kjo është e mjaftueshme për të besuar se komunizmi gjallon ende në çdo hallkë të shtetbërjes në Shqipëri.

Në gamën e problematikave, cila është sipas jush në evidencën e fokusimit si diçka nga e cila duhet distancuar?

Ndryshimet demokratike në vend kanë sjell zhvillim. Po me dhimbje e them se Shqipëria i ngjet një të sëmuri patologjik. Shumë gjëra janë bërë sikurse shumë gjëra mungojnë. Mungon shpresa për një të ardhme më të mirë kjo ka bërë që rinia dhe inteligjenca të largohen për një jetë më të mirë. Vendi ka ngel të qeveriset nga partiak. Këto duke zënë karrigen e pushtetit pa asnjë përzgjedhje apo kontribut, ditë për ditë po ja marrin frymën shoqërisë. Shto këtu edhe antikapatin korrupsionin i cili është në nivele shumë të larta dhe që e ka kthyer ekonomin e vendit në kaos. Po kështu shoqëria shqiptare vuan nga premtimet boshe. Dhe e keqja më e madhe është se njerëzit e shohin politikën si mjet fitimi.

Nëse do të kishte diçka tek e cila do të ishte emergjente ndërhyrja, sipas jush çfarë do të ishte ajo?

Ajo që duhet ndryshuar është njeriu. Duhet çmontuar i ashtuajturi “njeriu i ri” që na e la peng diktatura, njeriu që nuk duhej as të mendonte as të vepronte. Atij ju kërkua të jetonte si një krijesë e drejtuar sipas një programi veprimesh të kontrolluara. Me fjalë të tjera, ai ka jetuar si një makineri jo si një qenie biologjike me aftësi për të menduar, gjykuar, arsyetuar dhe vepruar. Këtij njeriu i’u desh të ishte një mekanizëm që duhej vetëm të punonte pa të drejtën të amortizohej apo të prishej. Është kjo një nga pasojat më të rënda që Shqipëria vuan. Tendenca e kësaj qenie që guxoi të largohet nga ajo vetvete e programuar dhe e drejtuar e ka degdisur në një udhë pa krye. Liria është një nga shpërdorimet më të rënda që ky individ i ka bërë vetvetes dhe lirisë si koncept. Përtej kësaj shteti dhe ligji nuk ishin detyrime, thjeshtë arsye mosbindëse. Koha kalon dhe gjerat nisin të ndryshojnë duke sjell progres, por jo atë premtuesin.

Mendoni se politika është molla e sherrit për çdo gjë që ndodh në Shqipëri?

Politikanët po i sjellin dëm vendit. Kanë zënë karrigen e pushtetit si rezultat i shërbimeve të  ndaj padronëve dhe janë bërë të pazëvendësueshëm. Ata vinë nga një parti e vjetër dhe po të njëjtin mentalitet vazhdojnë të servirin edhe sot, duke mos qenë në gjendje të bëjnë ndryshimet e nevojshme për kombin. Kudo që janë vendosur në detyra marrin paga të majme dhe punojnë për ti shërbyer padronit ndërsa  popullin as që e përfillin. Kjo ndodh në një vend ku populli nuk merr pjesë në qeverisje. Kjo elitë që qeveris vendin është e paaftë të përshtatet me botën e civilizuar. Për mua kasta e vjetër duhet të zëvendësohet me intelektual të ri që kanë studiuar dhe punuar për një farë kohe jashtë vendit. Ata duke sjellë përvojën e tyre në vendet e civilizuara do të bëjnë të mundur të transformojnë faqen kësaj Shqipërie.

Përditë dëgjojmë e shohim rreth fenomenit të emigrimit. Po e braktisin Shqipërinë mëndje dhe resurse të dobishme njerëzore. Kësaj mase i janë bashkëngjitur personalitete të fushave të ndryshme. Do të kishit diçka për të thënë rreth kësaj?

Tragjikisht kjo është më se e vërtetë. Plaga e emigrimi vazhdon të rrjedh, kjo për fajin e mënyrës se si po qeveriset ky vend dhe në dëm të interesave dhe aspiratave integruese të Shqipërisë.  Rrjedhja e trurit përbën fenomenin më negative të qeverisjeve në këto vite të tranzicionit. Akademikët dhe inteligjenca e mirëfilltë e vendit janë zëvendësuar me pseudointelektualë që nuk i kanë kryer normalisht shkallët e arsimimit. Dimë njerëz qe  kanë marrë diploma të paguar pa mbaruar arsimin e mesëm. Kjo ka bërë që arsimi shqiptarë në botë të jetë notë pakaluese.

Jeni autor i disa librave, romane, novela dhe poezi. Ndërkohë që puna juaj është diçka tjetër prej së cilës merr të ardhurat e jetesës, por të shkruarit mbetet pasion apo prefesion i dytë?

Po është e vërtetë. Pas divorcit me politikën dhe ikjes nga Shqipëria ajo që më ka nxitur gjithnjë dhe më ka shtyrë të mbetem gjithnjë në kujtesën dhe vetëdijen e kohës ishte pikërisht krijimi. Ndoshta kjo është mënyra më e mirë dhe më dinjitoze për të mbetur mes bashkëkombësve. Mënyra më efikase për të shkrirë kufijtë kohor dhe fizik mes Shqipërisë dhe SHBA-ve ku jetoj dhe punoj me bashkëshorten dhe dy vajzat. Përfaqësimi im në botën e letrave shqiptare është modest. Ajo është një përpjekje e vazhdueshme, e cila vjen duke u gjallëruar dhe formëzuar botim pas botimi, vlerësim pas vlerësimi. Krijimtaria ime ka të bëjë jo vetëm me poezinë, e cila është një rrekje përjetuese e rinisë, por edhe një manifestim botëkuptimi shpirtëror. Dhe jo vetëm kaq, në synimet e mia ka qenë dhe është promovimi i historisë dhe figurave të rëndësishme të krahinës sime. Bërja publike e këtyre personazheve, promovimi dhe njohja e këtyre vendeve të mrekullueshme është një lloj amaneti, por edhe një ndjenjë krenarie.

Në jetën tuaj amerikane, gjatë takimeve dhe bisedave me kolegë dhe njerëz që njeh çfarë u tregon atyre për Shqipërinë? Çfarë dinë ata më shumë për vendlindjen tënde?

Shumë gjëra ndaj me miqtë dhe të njohurit e mia amerikanë. Kryesore ka qenë rehabilitimi i imazhit të Shqipërisë, i cili për shkak të rrethanave dhe ndjenjës ksenofobe është gjendur në pozita denigruese. Njerëz të përvetshëm dhe media ndërkombëtare, mendësi të sëmura dhe viktima të rasteve sporadike, kanë bërë që imazhi i Shqipërisë të kalojë një periudhë të errët denigrimi. Por vitet dhe integrimi i shqiptarëve, jo vetëm në SHBA por në të gjithë vendet e botës, roli veprues dhe vlerat promovuese, kanë bërë që kjo e shkuar të hidhet pas krahëve. Këtë e tregojnë dhe destinacionet turistike, të cilat kanë futur në kalendarin e tyre të preferencave dhe propozimeve edhe Shqipërinë, për veçantitë e saj historike, traditën, zakonet, kulinarinë, folkun dhe mikpritjen. Më këto vlera të papërsëritshme janë njohur edhe amerikanët, të cilët ose e kanë vozitur Shqipërinë, ose kanë dëgjuar për të zëra pozitiv.

Ka diçka shqiptare me të cilën ju ka rastisur që të mburreni?

Natyrisht. Nga personalitetet historike, ato të penës dhe bamirësisë, lista e shqiptarëve me të cilën krenohemi është e gjatë. Nga Skënderbeu dhe roli i tij përcaktues në frenimin e hordhisë otomane për të mos nënshtruar katolicizmin, deri te roli i pashoq i humanistes dhe bamirëses shqiptare, shenjtores shqiptare Nënë Tereza. Për të vazhduar me njerëzit e penës, nga Fan Noli dhe Faik Konica, njerëz me integritet dhe me shumë influencë në politikën amerikane, për të mbërritur deri te brezi i ri, i artistëve, avokatëve dhe sipërmarrësish. Nga vëllezërit Bekushi te Eliza Dushku, etj., etj., Shqipëria tashmë nuk është një vend anonim. Ajo ka zërin e saj të fuqishëm në organizmat ndërkombëtare si kontributor për paqen dhe demokracinë, është rol kyc në shembullin e bashkëjetesës dhe harmonisë fetare, ka rol stabiliteti në Ballkan dhe vepron në mekanizmat gjallues të biznesit rajonal dhe europian. Këto e pafund raste, të cilat sa vijnë dhe e vendosin gjithnjë e në një vend më të dukshëm nderin dhe famën e këtij vendi të vogël, me njerëz zemërmëdhenj e vital.

Sa e  vështirë ishte të përshtateshit këtij vendi në madh, por edhe kulturës së tij?  Si ka qenë për ju?

Si çdo përshtatje edhe kjo kishte vështirësitë e saja. U desh kohë për të sfiduar kryesisht mallin për vendlindjen dhe të afërmit që kishim lënë pas. Në New York ku edhe jam vendosur, jetojnë rreth 190  nacionalitete. Me përshtatjen nënkuptohet të lihet pas plogështia dhe pluhuri që na kishte mbuluar dhe kjo duhej bërë duke dyluftuar me vështirësitë për jetën. Rrugë tjetër s’kishte. Kultura amerikane si për çdo vend tjetër përfshin zakonet dhe traditën e SHBA, të cilat detyrimisht duhet t’i bësh pjesë e synimeve tuaja.

Intervistoi: Kozeta Turishta

Nga Besnik Bedollari/Jeta është një cikël biologjik dhe natyror. Njeriu lind një ditë, por vdes në një tjetër. Por ka nga ata që nuk vdesin kurrë. Nuk vdesin kurrë sepse gjurmët që lenë nuk treten dhe as humbasin karvanit të gjatë të kohës. Sot nisi rrugën e përjetësisë ndër vite poeti ynë Dritëro Agolli. Gjeniu i letrave dhe artit të fjalës. Njeriu i thjeshtë dhe virtuoz. Damarët e madhështisë së tij buruan nga thjeshtësia mes njerëzish. Një jetë e tërë veprimtari e pashterur, e cila ndali trenin e saj pasditen e 3 shkurtit 2017. Ndali fizikisht, ndërsa fryma e tij po rend pafundësive. Dhimbja e humbjes suaj zbuti dhe dimrin e acartë. Lëndoi qiellin. Trazoi retë dhe ato nisën vajtimin. U ka hije kur vajtojnë për lisa që nuk thahen kurrë. Shtati i tyre s’e humbet freskinë dhe zogjtë kurrë se ndalin këngën. Shumë vargje hodhe fare dhe bleruan për mos u tharë. “Kur të jesh mërzitur shumë, në raft të librave kërkomë, aty i fshehur do jem unë, në ndonjë fjalë a ndonjë shkronjë….”. Tashmë nuk je i fshehur, por i derdhur lumë me vargjet e tua të pashtershëm. I urtë, i mençur, popullor, plot humor, i dashur, i sinqertë dhe i drejtpërdrejtë. I bëre të gjithë bashkë të flasin njëzëri me brengën e humbjes. Do të ngjisja shkallët e apartamentit afër 15 -katëshit mbrëmjen e 11 janarit 2014, por ende sot nuk e di nëse i zbrita ndonjëherë. Ndoshta mbeta përgjithmonë aty tek ajo dhomë e veshur plot art. Ulur te vendi i zakonshëm gjeniu i letrave me ngrohtësinë njerëzore që e karakterizonte bisedonte lirshëm. Këndonte këngë dhe pinte dolli. Ashtu si e donte tradita e Gorës, që e njihte aq mirë krahinën nga vija. Sepse jeta e poetit qe lidhur ngushtë me gjirin e popullit. Ndaj mbetet poeti i thjeshtësisë dhe më popullori. I ndrojtur se do ndihesha i vogël dhe i mpitë para një gjeniu. Por ndodhi e kundërta. U ndjeva si në shtëpinë time dhe me emocione të shkrira. Ky është shpirti i artistit që tretet si vesa në çdo lule. Dhe nga ana tjetër mbetet lule e freskët në çdo stinë. Sot u largove si një baticë fizike, ndërsa shpirtërisht do largohesh kur të thahen detet. Nata lind me errësirën e ndërsa yjet nuk shuhen kurrë. Nëse dikush tymos jetën me fjalë, poetët jetojnë në ëndrra dhe vdesin nëpër fjalë. Dashurohen me qiellin dhe detin e fshehur. Shkrihen si bora në mars dhe kthehen burim për t’i shuar etjen shoqërisë. Të shkruash për veprimtarinë e Dritëroit edhe boja e stilolapsit nuk do të kishte të ndalur. Sot na mungon me fizikun e tij, me fjalën e tij, duke lënë një boshllëk të madh mes të gjithëve. Ndërsa gjurmët që la pas mbeten bashkudhëtare me ecurinë e jetës. Ai mbetet një kujtim i pashuar për familjen dhe mbarë lexuesin e gjerë. Kurse për mua si pasuri e çmuar e bibliotekës qëndron libri ‘I përndjekur i dashurisë’ shkruar me autograf nga dora e vet autorit 11 janarin e 2014. Ajo dorë që dridhej nga pleqëria që nuk u plak kurrë. Njerëzit largohen, por veprat mbeten. Ajo që nuk shuhet kurrë është vepra e poetit. Mallit të tij. Le ta mbyll këtë shkrim modest me vargjet e poezisë ‘Shkëndijat e mallit’ të vet autorit: “ Ti vështron diellit që ulet pas malit. Në heshtje të rreme të fshehtë. Si në këngë, me flokët në gjysmën e ballit./ Ëndrra ime e ndritur si kometë, vështron diellin që fshihet pas malit. Andej nga u fshehën shkëndijat tona të mallit! ” Qofsh përherë i paharruar i shtrenjti Dritëro!

Dhe Dritëro Agolli ishte një Shqiponjë që fluturoi dhe vdiq në fluturim…      

*Ka Shqiponja që fluturojnë,

Dhe vdesin duke fluturuar,

Ka Korba që plehrave rrëmojnë,

Dhe  ngordhin të harruar…

   Nga Agim Jazaj

Dhimbja e thellë ka pikëlluar mbarë kombin shqiptar për humbjen e kolosit të letrave shqipe, gazetarin, shkrimtarin, poetin, publicistin, skenaristin, politikanin vizionar, njeriun e skalitur dhe të selitur: Dritëro Agolli. Ai është larguar nga bota e të gjallëve, por jeton dhe do të jetojë mes të gjallëve, edhe në brezat që do të vijnë.

Të gjallë dhe të vlefshëm për racën shqiptare dhe jo vetëm atë e ka bërë, lënë dhe do ta mbajë në Altarin e Përjetësisë; Vepra e tij publike, publicistike, poezia, fjala shëruese, vizioni frymëzues, parashikues dhe udhërrëfyes përgjatë gjithë jetës së tij të gjallë, edhe duke qenë i vdekur do të mbetet një shembull frymëzimi, në memorien e kombit.

Në personazhin e tij, të shenjës “Peshorja” ishin mpiksur në mënyrën më perfekte, njeriu njerëzor, krijuesi model, qytetari i qytetëruar, politikani rebel, atdhetari i flakët… Ai që ndjente dhimbjen e të tjerëve në shpirtin e tij, ai që shëronte plagët me fjalë dhe me angazhim.

Ai që ia merrte këngës devolliçe, nga Menkulasi, dhe nga Labëri, nga Tropoja, Skrapari, Shkodra, Kruja, nga Kosova, Gostivari, Ulqini, Presheva… Ai shqiptar i shqiptarisë, model që po e kërkojmë me pishë ne raca shqiptare.

Kemi pasur fatin, në kohën djaloshare, kur i madhërishmi Dritëro ishte Kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe artistëve të Shqipërisë të merrnim “OK” prej tij, si TALENT i pozuar në shtypin e kohës, për të marrë viston e shkollimit dhe kualifikimit….

Kemi pasur raste fatlume të flasim në podiume dhe të shtrëngojmë dorën, të trokasim gotën e rakisë me poetin e pavdekshëm Dritëro Agolli. Ai është nga ajo plejadë, e cila mbetet e gjallë edhe kur ka vdekur dhe jo si pjesa tjetër që rezultojnë të vdekur edhe kur janë të gjallë. Ai parashikonte dhe paralajmëronte katastrofën. I thoshte bukës bukë, dhe kurrë të zezës të bardhe. Ai kurrë nuk ishte dhe nuk jetoi si puthador i politikës, por si një shërbëtor i populli, i vendit, përgjatë jetës së tij.

Sekuencat filmike të ritransmetuara këto ditë, të viteve, ‘90- në Kongresin e 10-të, të fundit të PPSH, kur poeti, politikani i pa mposhtur, klithi me të madhe dhe doli nga rreshtat në sallën e kongresit, edhe përpara turmave, çakejve, të marrëve, në unisonin konformist. Foli hapur e pa iu dridhur qerpiku për katastrofën që kishte pushtuar vendin nga politika e dështuar. Nga ata që ulërinin në ato çaste kundër tij, ndoshta dje kanë qenë dhe të penduar, hipokritë, sa dhe të fëlliqur…

 Ndonëse i rrethuar nga klithmat e të marrëve, ai nuk u mposht. Fliste me Forcën e Arsyes, i vetmuar, por jo vetëm, jo me Arsyen e forcës!

Botën e kanë zhvilluar të diturit dhe jo të marrët.

Ajo Lukuni në atë sallë, përpara mëse 27 viteve, vallë si ndihen sot, shfaqen ende nëpër salla e kudo edhe sot ditën me diell kundër zërave, Kundër Korifenjve, përkrah Lakejve!…

        Dritëro Agolli iku, po mbetet…

Për zgjedhjen e kandidatëve në Akademi të shkencave dhe Arteve të Kosovës, për nënshkruesit e peticionit kundër Akademisë,  ikjen dhe zgjidhjen nga kjo neveri e dhimbshme, daljen nga kriza.

 Ky popull asnjëherë nuk është mësuar të luaj, ose të bartë barrën me mund përpjetë, gjithnjë lozë nën petkun e gjykatësit ose mësuesit, është lakmitarë i sëmurë pas lartësisë dhe pushtetit. Por, çfarë ofron për pushtetin? Hipokrizi, vjedhje, mashtrim dhe që nga pellazgët e Ilirët jemi mbushur me kusari, morale fallco dhe shëmti njerëzore. Popull i mbushur plot mllefe, xhelozi, pesëdhjetë njolla ngjyrash bartë mbi fytyrë e gjymtyrë, janë të stisur me ngjyra dhe gjethe artificiale Kurrë nuk kemi pas ndonjë fisnikëri, zotëllëk, vetëm thirreshim në nostalgji të rrejshme dëshire e cila ende e mjegulluar jeton. Këta njerëz që shohë dhe që i njohë, ose kam lexuar veprat e tyre, kamë parë ekspozitat e tyre sikur kanë në shpirt pak ferrë, por unë më shumë do preferoja të isha punëtor ferri se mik i ngushtë i tyre. Këta njerëz kanë krimbin e kohës i cili i gërryen përbrenda, janë të plagosur rëndë dhe ende nuk gjendet kurim për shpirtrat e rraskapitur, ose mendjet e etura pas lartësive, e që këto lartësi nuk i kapen, madje as përtej Ballkanit. Janë shkencëtarë mëhallësh dhe fryjnë gjoks pa pasur gjoks fare. Janë demonë të shkencës, impotentë ndaj vlerave evropiane dhe botërore, ëndërrimtar të rrejshëm ndaj vetvetes. Tash pasi nuk u pranuan në Akademinë e Shkencave dhe Arteve të Kosovës (ASHAK)  bëjnë peticion kundër këtij institucioni. Shkruajnë në gazeta, portale dhe të gjitha mendimet janë kundër. Krejt pse ata nuk u pranuan. Ndonëse e kundërt, po të pranoheshin, do bëhen lëpirës, puthadorësh, do zhuzhërijnë me lavdërime rreth njëri-tjetrit, të mbushur me komplimente. Do e llastonin njëri-tjetrin, duke u adhuruar si Zot, a në fakt janë demon. I shohë se si kacavirren, këta majmunë të shkathtë. Ç’rëndësi ka kjo? Qaramanë dhe servilë janë, asgjë më shumë. Ky popull dinë mirë të shtiret kinse të do, kjo githmonë qe dinakëria e tij dhe shkencëtari i mirëfilltë, i dyshuar është në çdo moment për ta.

Ne si brez në ardhje jetojmë në dëshpërim dhe zhgënjim, por mendojmë për tejkalim pa breza të vjetër sepse kur jemi të ëmbël dhe të gjerë me ta, të mirën që u a bëjmë na shpërblejnë me të keqen mbrapa shpine. Mehmet Kraja në një tekst me të drejtë thekson: “Kosovës po i kërcënohet pamundësia për të tejkaluar fatkeqësinë e vet, i kërcënohet vetëzhbërja, vetëshkatërrimi.” Këtë duhet luftuar përbrenda, por jo tek brezat e vjetër sepse ata janë imunë ndaj vetëshkatrimit dhe janë aq të maskuar saqë para të rinjve të mëdhenj bëhen të vegjël dhe në fshehtësi ju ndizet poshtërsia që kultivon ngadalë hakmarrje të padukshme ndaj shkencëtarit të ri. E kam vënë re, se sa herë afrohet ndonjë artist i famshëm, shkencëtarë me përmasa botërore, muzikant botëror, aktor, bie heshtja, i lënë forcat, ashtu siç lë tymi zjarrin që shuhet. Kurse kur ju nevojitesh për t’i votuar të bezdisin me telefon, tharësin aty ku je dhe nuk je, sepse të shohin vetëm si numër. Bënë mirë të mos ju hapësh telefonin dhe të mos t’i votosh, kjo zbulon sinqeritetin tënd krijues artistik, sepse me plot të padëshmuar nuk po them të padijshëm sepse secili për veten e tij radhitet në piedestal, por këta servilë nuk janë të dëshmuar askund në botë, nuk i njohin, as përtej Ballkanit.  Kërkojnë të behën Akademikë. Paturpësi! Unë i shohë si butakë, dhe janë butakë. Janë miza helmuese që helmatisin. E tash marrin forcat të mobilizohen të ngrenë zërin kundër Akademisë, sepse nuk ju hapen dyert. Paturpësi o të padëshmuar në botë dhe nuk mjafton ta zotërosh vetëm mëhallën tënde, këtë e them me përgjegjësi, sepse merrni emrat e konkurrentëve të refuzuar, kërkojini në “google”, askund nuk janë të dëshmuar. (fjala është që emri i tyre të dëgjohet në Evropë dhe botë.) Por, nuk janë më të mirë edhe ata që me vite jetojnë në Akademi, e njëjta gjë është. Atëherë, çfarë po kërkohet këtu? Të rregullohet? Jo, të shkatërrohet edhe më shumë, sepse kjo shoqëri, baltë ka fundin e shpirtit dhe më e keqja balta e tyre ka akoma shpirtin. S’mund t’ia dalim nga ky makth historik dhe mendja jonë do të mbetet e paedukuar, o të ishin të paktën të përsosur si kafshët! Se kafsha është e pafajshme. Janë aq të mllefosur ndaj ASHAK-ut saqë disa prej tyre nuk e kërkojnë të kenë vendin aty. Pajtohem me jetën e klaneve aty, por edhe këta në ardhje “të pranuar”, do krijojnë klane të reja, e njëjta gjë është. Sipas tyre, ata që ngritën peticionin ASHAK-ut është larg këtij emërtimit që mban, gjithçka mbizotëron aty përveç shkencës. Ah sa mirë dinë të lypin një copë shpirt kur ju refuzohet një copë mish, sytë i kanë tepër të egër. E kritikojnë Ligjin për Akademi dhe kodeksin moral e profesional i cili nuk ndërmerr diçka për t’i ndaluar të pa merituarit, ndonëse këta thirren në 40 vepra si kontribut i shkencës. Vepra që nuk e tejkalojnë as lagjen e tyre. Ku mund t’i gjejmë në Evropë këto 40 vepra, në cilat librari, pavarësisht të famshme, mund edhe të zakonshme, vetëm se e vërteta nuk qe kështu. Më mirë dikush që ka shkruar një vepër (Albert Camus ka shkruar pak vepra) e që është pranuar ndërkombëtarisht, sesa dikush mbi 40 që vdesin brenda 2 viteve dhe i njihen vetëm në mëhallë. Jam kritik ndaj atyre që janë sepse të njëjtët janë dhe nuk vazhdohet kështu. Kritikohen ligjet e brendshme të ASHAK-ut që vendoset nga duart e tre vetave aty, por nëse kërkohen të respektohen vërtetë këto ligje, atëherë 50 vet që konkurruan këtë vit dhe ata të gjithë që janë brenda do qëndrojnë larg mureve të ASHAK-ut. Është më mirë të heshtësh sesa të rresh gjoks në të thatë. Ligjet e xhunglës janë kudo në Kosovë. Ky popull e pëlqen tragjedinë dhe gjithçka që ja copëton zemrën.

Pajtohem që në ASHAK nuk do pranoheshin emrat e mëdhenj botëror si: Orhan Pamuk, Ernest Hemingway, Albert Camus, Zhan Pol Sartre, Friedrich Nietzsche, ose nga artet pamore Van Gogh, Pol Gogen, Klod Mone, Marina Abramovic, Sislej Xhafa, ose nga sfera e muzikës, Bob Dylan, Roger Waters dhe David Gilmor. Nuk do pranoheshin këta, e as kritikuesit e padëshmuar të cilëve sytë janë egërsuar dhe sulmojnë, kurse dobësitë e veta i fshehin. Dobësi e shohin klanin, a vetë rrjedhin nga klanet, tash janë bërë armiq, por për të luftuar duhet të kesh bagazh për të qenë armik (vepra të dëshmuara jashtë Ballkanit, pavarësisht numrit të veprave, sepse cilësia nuk matet me numër). Kështu thirren këta dhe fshihen prapa numrave.

Në ASHAK gjejmë deputetë gjysmëdeputetë, shkrimtar, gjysmëfilozof, dhe kjo tashmë është punë e përfunduar, por kritikët e pa pranuar hasen në barrierë dhe ata vet nuk kërkuan sinqeritet ndaj vetes, por u kositen nga klanet tjera, dhe vet ata kanë un dinak që kërkon vetëm përfitimin e tyre, a realisht  hasen në perëndimin e zhgënjyer. Aty brenda ka frikacakë, kjo dëshmon në një deklaratë të Rexhep Qosjes, i cili hezitoi t’i publikoj emrat e të pamerituarve në ASHAK. Shqiptarët vuajnë nga ndjenja e hiles dhe fshehtësisë, problemin e futin nën karrige dhe kërkojnë një të ardhme më të mirë. A mund të ketë? Natyrisht që jo, derisa më të vlerësuarit kanë frikë ende nga pushteti dhe kjo dëshmon ardhjen e tyre në ASHAK, ndonëse shkencëtari i vetmuar e i mirëfilltë nuk ka frikë as nga Zoti. Nga të dyja anët vetë populli është përbindëshi kryesor, pak edhe sistemi, por kurrë do të ekzistojë fuqia e rrënimit dhe qortimit të përbindëshave? Më thoni ju o njerëz? Por, njëmijë të këqija prej pasluftës ekzistojnë, po shihet qartë që Shqiptarët nuk donë zgjidhje, por trashëgim të së padrejtës, kjo u dëshmua nga peticioni i ngritur kundër ASHAK-ut.

Aty ka gjysmënanalfabetë e Don Kishotë e Kaligulë, por edhe ata që nuk munden të qasen nuk qenë aspak më të mirë. Mllefi shkon edhe më tej kur shkruajnë publikisht:  “Akademia Mahallore e Kosovës, Klubi i Azilit të Pleqve, Akademi Private, Akademi Qesharake, Akademi e Plagjiaturave, Akademi e Talljeve Shkencore, Akademi e spërkatjeve politike, Akademi e hiçit, Akademia ku janë grumbulluar të gjithë averazhët e LKJ- LDK-ë, Akademia e turpit, Akademia e Preshevës, e si jo tjetër, sepse aty e dinë edhe zogjtë e malit se kush mund të bëhet anëtar i Akademisë, natyrisht pa kontribute, por me devotshmëri ndaj tribuve.” E ju që shkruani në cilin klan i keni rrënjët? Kjo tashmë s’ka rëndësi, e rëndësishme është revolta sepse nuk jeni pranuar. Nuk e mbrojë Akademinë por jam kundër dy palëve sepse asnjëra e as tjetra nuk është dëshmuar në botë, të bëhen Akademikë këtu. Kanë ndërgjegje të përbashkët, ende nuk ju dëgjohet zëri i vërtetë i krijimit sepse të gjithë janë të përlyer me baltë, kurse kritikët dëshirojnë të përfitojnë nga revolta ta lajnë baltën.

Ne vuajmë nga egoizmi i sëmurë, i varfër e i uritur që gjithnjë kërkon të vjedhë, dhe vështron më sy hajduti çdo gjë që shkëlqen, ka lakmi të urisë dhe gjithnjë përsillet vërdallë tavolinës së dhuruesve, kjo tavolinë është kulla e ASHAK-ut. Këtë do ta quaja degjenerim dhe në çdo institucion, shoqëria jonë po kalon paralel me degjenerim, etje për financa dhe pushtet. E dini se çfarë mendje degjeneruese kanë këta kritikues, ata madje pohojnë se gjithçka është për neve. Kanë përfytyrim të ngjitjes, jetojnë në simbole të mëdha, kur kthehen në tokë dhe vështrojnë njëri-tjetrin janë tejet të vegjël, krahasohen me xhuxhët.

Të gjithë tashmë e dimë se vendimi për pranimin në ASHAK varet shumë nga ndërhyrja politike, ndaj i kot është rezultati shkencor. Për cilin rezultat është fjala? Për përformanca botërore, ajo që u mungon të gjithëve si jashtë poashtu edhe brenda këtij objekti. Nuk e dijë se cilët konkurrentë me merita botërore kanë mbetur jashtë ASHAK-ut. Ma thoni bile një si nga artet pamore, skenike, muzikë, letërsi e tjera. Kjo tregon shumë zhurmë për asgjë. ASHAK, duhet të ndërtoj të ardhme, por me këndë, ma thoni bile një. Të gjithë duhet të jenë refuzues të pranimit, sepse s’kanë asnjë vepër për t’ja dhuruar botës. Ata që dhurojnë, jetojnë jashtë kufijve dhe nuk dëshirojnë të jenë pjesë e Akademisë. Ne jemi të varfër nuk mund të vjedhim frute nga pema botërore, unë dëshiroj që këta lypës të zhduken, sepse acarojnë, kurrë nuk kanë më se çka të vjedhin. Shoqëria jonë, kritikuesit e ASHAK-ut, edhe ata brenda janë despotë, krahinor dhe shumë historik.

Përzgjedhja e kandidatëve në ASHAK

“Anëtar korrespondent i Akademisë mund të zgjidhet punonjësi i shkencës ose i artit i cili ka krijuar vepra shkencore ose artistike të një rëndësie të veçantë”. Kritikuesit këtë paragraf e shohin si formalitet, mirëpo nuk përmendin se punonjësi i shkencës duhet të ketë vepra të një rëndësie të veçantë, të cilët jo vetëm nga sasia, por edhe cilësia e përmasave botërore, këtu fshihet ky nëntekst. Mos u ngjitni në numër të botimeve a kishte ai që u pranua 35, ose ai që u refuzua 40, të dy palët janë të njëjtës cilësi. Jetojnë brenda kufijve rural. Mos krijoni bubullima dhe fishekzjarrë për vete sepse shqisat dhe aftësitë ende i keni të mpira dhe të dremitura. Kritikuesit vazhdojnë dhe shkojnë më thellë kurrë kërkojnë që vlerësimi i kandidatëve të bëhet nga komisionet e jashtme ndërkombëtare. Atëherë, ky komision do t’ja ndërtoj murin të dy palëve, se as njëra e as tjetra nuk i plotëson kushtet me qenë Akademik. Kandidatët e refuzuar kishin një frikë, se ndoshta nuk i kanë pranuar për shkak numrit të madh të veprave. Ndonëse, mund të jetë kjo e vërtetë, por gjithnjë thirren në sasi, kjo nuk më pëlqen. Asnjëri nuk ka krijuar vepra me gjak që t’i lexojë bota, sepse veprat e tyre mbeten vetëm sa për ta kaluar kohën me to. Edhe vitet që vijnë do jenë të qelbura, sepse do lejojnë të gjithë të lexojnë dhe shkruajnë sa më shumë, fatmirësisht kriteret botërore nuk i pinë këto limonada, e as ASHAK-u nuk duhet të ngrehte gotën nga kjo kupë. Shumë kontraverzë janë kur kërkojnë të jenë pjesë e ASHAK-ut, refuzohen, tani thirren në numër veprash që e mbulojnë gjithë Akademinë me to, e kërkojnë që mos të jenë në këtë Akademi. Kurse unë e preferoj të kundërtën: dua të kem përreth horra, sepse jam i guximshëm. Në fillim pranojnë të rreshtohen me horrat, e tani i kundërshtojnë.

Kjo gjeneratë kërkon intervenim sa më të shpejtë shërues nga lakmia e pushtetit dhe parasë, e aspak e shkencës. Kjo edhe pritet nga të revoltuarit të cilët njerëzit në Akademi i quajnë semianalfabetë e pazarxhinj meskinë. Këta kritikues janë lopë laramane njëherë duan të jenë aty, tani kërkojnë edhe largimin e kinse disa shkencëtareve të merituar. U tha më lartë se kush meriton të jetë aty. Edhe ata që u refuzuan edhe ata që janë aty janë kokëbosh, por më kokëbosh janë rebeluesit sepse ky edhe është emri i superioritetit për një skllav. Realiteti në Kosovë është i egër dhe vetëm egërsirat mbijetojnë. Rreziku nuk është nga ky det i trazuar, por nga të mbijetuarit e kësaj furtune. Ne si do ta ndërtojmë këtë vend?

Unë nuk e shohë vetëm ASHAK-un si Akademi që po vetëvritet, por shoqërinë e cila jep votën politikës, futet nën kthetrat e saj, e tani nuk mund të ringjallet. Tani vërshohet arsimi jo funksional, mungon mësimdhënia dhe mësimënxënia, pothuajse humbet rregulli. Shoqëria këtu vërshohet si kope dhe është e ngopur me helm, edhe pjesa e të mirëve ka filluar ta humbet vetveten, gjithçka po shkon drejt vetëvrasjes graduale, edhe po përshpejtohet pak. Si të dilet nga kjo? Të rrënohet e kaluara, të ngritët e ardhmja pa kritikues të Akademisë dhe pa të zgjedhur aty. Vetëm nëse shkatërrohet deri në rrënjë, mund ta ndërtojmë pa njolla, me ngjyra të reja të përfitimeve dobiprurëse.

Akademikë nuk do të thotë vetëm ta marrësh rrogën e majme, ose për nderë të themelimit të këtij institucioni më të lartë, të gradohen disa për hir të ekzistimit. Rreziku është se ata tani mendojnë se janë Akademikë të vërtetë. Besoni, kjo shoqëri e bënë këtë. Ende vazhdon ajo legjenda se emra të vërtetë të Akademisë janë: Eqrem Çabej, Mahir Domi, Shaban Demiraj, Idriz Ajeti, Ali Hadri, Gazmend Zajmi. Ku qe kontributi i tyre jashtë mëhallës? Kjo ende nuk u dëshmua. Edhe këta deshën të arrijnë fronin, vërtetë qe çmenduri e trashëguar ndër breza dhe kritikët e ASHAK-ut i lavdërojnë, sepse vetë ata besojnë vetëm brenda kufijve. Shumë patetikë janë sepse i quajnë të papërsëritshëm, logjika dhe krijimtaria e tyre ecën vetëm deri aty. Dëshira e tmerrshme thelbësore e të dy palëve është shtysa drejt pushtetit dhe në vendin tonë duhet të mbahet nën fre sa më gjatë të jetë e mundur, sepse këtu sundon njeriu primitiv. Këta kritikë kundër “padrejtësisë” ndaj barazisë para ligjit, çfarë duan të krijojnë realisht? Tensionim (sepse nuk u pranuan), armiqësinë (e kanë në thelb gjenetik për njëri-tjetrin) dhe urrejtjen (egoizëm i sëmurë në krijimtari pa të ardhme).  Është gabim të mendohet se me këtë rregullohet gjithçka dhe shtohet lumturia e humbur e këtij populli.

Reagimi i ASHAK-ut

Reagimi i ASHAK-ut ndaj kritikuesve erdhi me këto fjalë: “Në mesin e të nënshkruarve mungojnë vetëm emrat e nxitësve të kësaj fushate dhe të shumë fushatave të tjera, që kanë urrejtje patologjike ndaj Akademisë dhe jo vetëm ndaj saj. Të nënshkruarit nga ky institut dhe nga qarku përreth, para se ta bënin këtë, do të bënin mirë t’i drejtoheshin institucionit ku punojnë ose kanë punuar dhe ta pyesin veten pse u nënshtrohen fushatave e prapaskenave tashmë të lexueshme deri edhe te vetëmandatimi i tyre për të ‘shitur’ dhe ‘blerë’ territore dhe për të shpërndarë cilësime për njerëzit si ‘patriotë’ ose ‘tradhtarë’, varësisht nga shijet e tyre”, shkruhet në kundër reagim. Sipas Kryesisë së ASHAK-ut, shumë prej të nënshkruarve të deklaratës janë të identifikueshëm fare lehtë sa i përket filiacionit edhe politik ose të klubit intelektual, e, megjithatë, bëjnë vërejtje për përkatësinë partiake të të tjerëve. Reagimi vazhdon edhe më tej: “Krejtësisht primitive tingëllojnë vërejtjet grupore të pamfletistëve lidhur me përkatësinë rajonale të anëtarëve të Akademisë në një vend ku secilën pikë nga qendra e Prishtinës e zë për një orë. Gënjeshtra nuk fshihet: nga 38 anëtarë sa ka sot Akademia, nga Presheva ka vetëm një anëtar, dhe ai është pranuar më 1993, nga Bujanovci ka dy – njëri më 1993, tjetri më 1996, dhe më s’ka pasur. Ka qenë një kandidat në këto zgjedhje dhe ai nuk është kualifikuar për një votë. Por e tërë kjo e zbulon burimin e nxitjes të tërë grupit”. Te frustruarit dhe Akademikët aktualë janë të njëjtë vetëm se me role të ndryshme, po t’i ndërrojnë njëjtë do reagonin, të refuzuarit e zgjedhur do heshtin dhe do vazhdojnë drejt së ardhmes pa ndërtim të shkencës. Kundërpërgjigja vazhdon: “Diçka e tillë i ka ndodhur kësaj Akademie edhe më herët në regjime pak si tjetër fare. As Kuvendi dhe askush tjetër nuk e ka këtë të drejtë, as këtu dhe as në ndonjë akademi evropiane, të ndërhyjë për çka do qoftë në punën e Akademisë. Kuvendi i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës është e vetmja instancë që merret me vlerësimin e punës së Akademisë”, shkruhet në kundërreagimin e Akademisë.” Akademia nuk ka të drejtë ti përzë njerëzit e merituar p.sh Sislej Xhafa i dëshmuar ndërkombëtarisht për arte konceptuale, Rita Ora e njohur në gjithë botën me muzikë, Ferid Murati, fitues i çmimit Nobel për mjekësi, Nënë Tereza, fituese e çmimit Nobel për paqe, Ismail Kadare, poashtu i dëshmuar në botë për letërsi dhe  Ibrahim Kodra i dëshmuar botërisht në arte pamore. Me këta emra a mund të radhiten edhe Akademikët tonë, edhe 50 konkurrentë të cilët ja mësyjnë Akademisë. Biografitë e të dy palëve jo që janë të vakëta, por i takojnë një përzgjedhje nw ndonjë klub rural.

I.M

– Udhëtim në zemrën e kontinentit të egër, Fisin Masai, aty ku njerëzimi ka mbetur siç ishte 1000 vjet më parë.

-Udhëtim në zemrën e kontinentit të egër, Fisin Masai, aty ku njerëzimi ka mbetur siç ishte 1000 vjet më parë.

Nga Blendi Fevziu

Gjelbërimi i harlisur dhe cicërimat e zogjve janë e vetmja pamje që shfaqet përtej dritareve të Hotelit legjendar Norfolk, ndërtuar në 1905, simboli më i rëndësishëm i Nairobit prej më shumë se 100 vitesh. Një skenë si e dalë nga filmi “Out of Africa”, i xhiruar mbi kujtimet e Karen Bliks, shtëpia e së cilës gjendet pak më larg hotelit të njohur. Eshtë një mëngjes i paqtë, i ngrohtë, krejt ndryshe nga moti që lamë një natë më parë në Stamboll. Oborri i brendshëm i hotelit, ruan po atë fisnikëri të 100 viteve më parë, kur u ndërtua si vendi i grumbullimit të thuajse 10 mijë të bardhëve që jetonin në atë kohë në Kenia, Uganda dhe Tanganika (Tanzania e sotme). Oborri i brendshëm është ende i dekoruar me karrocat me krahë të kohës, ose me ndonjë makinë të vjetër, që e thekson edhe më shumë autenticitetin e hotelit fantastik. Prej udhëtimeve të mëparshme, në vendet ish koloniale, kam mësuar gjithnjë që hoteli i parë luksoz i ndërtuar aty, është edhe zemra e vërtetë e atij vendi. Ikona që ruan ende të dyja pamjet. Sharmin e vjetër kolonial, po aq sa shkëlqimin aktual të qytetit. Kur të dyja përputhen, do të thotë që vendi është duke ecur në rrugë të mbarë. Kështu më ka ndodhur në Hanoi me Hotel Metropol, Në Siem Riep me Grand Hotelin, në Hong Kong me Peninsulën, në Pekin me Hotel Beijing, në Kairo më Mena House, apo në Kubë me Hotel National.

Jashtë hotelit ka mbetur pak nga sharmi kolonial. Nairobi është krijuar nga Britanikët në 1899 si një qytet stacion për hekurudhat e Ugandës. E para ishte thjeshtë një depo hekurudhore, ku mbaheshin furnizimet e hekurudhës tejet të rëndësishme për britanikët. Ajo nisej nga Qyteti Port i Mombasës dhe vijonte drejt Kampalës në Uganda, Kigalit në Ruanda dhe mbaronte në Buxhunbura të Burundit. 1500 km e gjatë, ajo u ndërtua në vitin 1901 dhe ishte një ndër hekurudhat më të rëndësishme të botës. Bashkë me të nisi edhe zhvillimi i qytetit. Nairobi është stacioni në mes të kësaj linje. Treni që vijon ende këtë udhëtim është relikja më e rëndësishme koloniale e Afrikës Lindore. Naibori është një qytet tipik afrikan i zhvilluar vrullshëm në 25 vitet e fundit. Një qytet me afro 4.5 milion banorë, ku gjendet një nga lagjet më të dendura dhe më të varfëra të bidonvilave në botë, Kibera. Në këtë lagje që zë vetëm 5 % të sipërfaqes së Nairobit, jetojnë afro 2 milion njerëz, thuajse gjysma e popullatës së qytetit. Kibera shtrihet frikshëm në qendër të qytetit. Një replikë e barakave që kam parë në San Paolo të Brazilit apo Lagos të Nigerisë, rrethuar nga gjithë anët me ndërtime gjigande xhami. Përtej tyre, ngrihen vila madhështore të të pasurve, në një zonë ku ndodhen disa nga simbolet turistike të qytetit siç është Manor House. Një Hotel ekskluziv, ku mëngjesi shërbehet bashke me xhirafat dhe që shpesh, zë faqet e para të revistave apo blogjeve më prestigjioze të udhëtimeve. Pishinat dhe oborret gjigande plot kafshë të vilave të pasanikëve duken qartë nën avionin e linjës “Safari Link”, që ngrihet nga aeroporti Vilson për të na çuar në zemër të vendit, në parkun Masai Mara.

Masai Mara është parku më i madh natyral i Kenias. Me një sipërfaqe prej 1500 km katrorë ai shtrihet në jug të vendit në kufi me një tjetër park gjigand, më të madhin në botë, Serengetin e Tanzanisë. Të dy bashkë janë rezervatet natyrore më të rëndësishme të globit.

Udhëtimi për në Masai Mara zgjat thuajse 1 orë, me një avion Çesna 9 vendësh. Ai lëkundet aq shumë sa të duket se je ulur në mjetin fluturues më të rrezikshëm në botë. Herë herë shoh pilotët që në kulmin e qetësisë, vështrojnë peizazhin e mrekullueshëm poshtë. Njëri prej tyre më tregoi më pas se ata e bëjnë këtë rrugë 10 herë në ditë dhe tani është fare rutinë. Aeroporti ku do ulemi quhet Mara Serena Strip, një fushë e ngjeshur, e pashtruar, ku shoqëruesit që na presin ecin me makinë në piste përpara uljes së avionit për të trembur kafshët që mund të jenë aty. Aeroporti nuk ka asnjë ndërtesë dhe ndërsa avioni ngrihet për në stacionin tjetër pamja është mahnitëse. Savana e gjerë shtrihet pafund, me pak akacie aty – këtu, ndërsa zebrat, elefantët dhe bufalot, kullosin fare të qetë anash nesh. Në atë hapësirë që mund të jetë kilometra të tërë, ne dy shqiptarët dhe shoqëruesi ynë Xhoshua jemi të vetmet qenie njerëzore. Tre qenie njerëzore në mbretërinë e kafshëve të egra dhe të lira. Në atë vend, ku siç thotë BBC në një dokumentar të saj, është i vetmi në botë, ku egërsinë e virgjër mund të shohësh ende direkt në sy.

Kemi fare pak kohë për t’u akomoduar në një lodge tipike afrikane dhe nisemi direkt për safari. Në ditë si këto, në Masai Mara ke shansin të shohësh gjithë kafshët që jetojnë aty dhe fati nuk duket se na mungon. E para kafshë e rrallë që e ndeshim është Leopardi. Ngjitur mbi një pemë ai ngjan më shumë me një skulpturë. Aq i palëvizshëm dhe i ngrirë qëndron. Ndërsa ecim drejt Tanzanisë, me idenë për të parë kufirin mes dy vendeve, makina kalon përmes tufave të zebrave, xhirafave, bufalove, gazelave, elefantëve, ndonjë rinoceronti dhe shumë hienave. Duket si një libër kafshësh për fëmijë, por një libër i mrekullueshëm. Pamja e xhirafave që kullosin në majat e akacieve të larta dhe të rralla është impresionuese. Ashtu si e luanëve, që kanë një sjellje tejet indiferente por edhe madhështore.

– Kush janë kafshët më të rrezikshme, e pyes shoqëruesin tonë, Xhoshua.

– Të gjitha më thotë ai.

Dalja nga makina është rreptësisht e ndaluar. Mund të ketë insekte të dëmshme, gjarpërinj, ose ndonjë luan mund të shfaqet nga bari i dendur dhe atëherë do ishte një katastrofë. Por edhe nëse je në makinë, ka 3 kafshë të cilave nuk lejohet t’i afrohesh më shumë se 25 metra: luani, rinoceronti dhe elefanti. Të tre e sulmojnë makinën dhe janë agresivë.

Xhoshua më sqaron se në park ka rregulla tejet të ashpra. Nuk lejohet energjia elektrike, nuk lejohet asnjë lloj ndërtimi veç disa tendave – hotele, nuk lejohen rrugët e asfaltuara dhe as zhurmat që mund të shqetësojnë kafshët. Një trupe Ranger vëzhgojnë gjithçka dhe kujdesen që asnjë nga rregullat të mos shkelen. Kur ne i kërkojmë që ai të mos e marrë me shumë seriozitet shpejtësinë e limtuar në safari, na përgjigjet fare thjeshtë:

– Nëse e bëj më largojnë nga puna. Nuk është e thjeshtë të gjesh një punë tjetër sidomos nëse mësojnë që të kanë hequr se ke thyer rregullat.

Makina bën rrotullimet e fundit në një hapësirë ku orientimi duket gjëja më e pamundur dhe anash nësh shfaqet një piramidë kufiri. Është po ai gur – piramidë që mbaj mend nga libra e fëmijërisë, me foton e kufitarit dhe qenin e tij me gjuhë jashtë, qenin e kufirit siç e quanim atëherë, por në një sfond tjetër. Mungojnë malet. Rreth e rrotull është një hapësirë e sheshtë, e boshtë dhe vetëm tej, mbase kilometra më tutje, duken disa akacie jo shumë të larta. Qielli është i ngarkuar me re dhe rreth e rrotull mbretëron një qetësi që nuk e gjen më në botë. Është një pamje që nuk përshkruhet më fjalë, një nga imazhet më të bukura që më kanë ngelur në mend megjithëse kam udhëtuar kaq shumë. Piramida ka vetëm një K dhe një T, si të orientojë dy vendet që ndahen në këtë hapësirë të pamatë, një hapësirë që e dominojnë kafshët dhe për të cilën grinden dhe përleshen vetëm ato, thuajse kurrë njerëzit.

– Ç’dua unë këtu, pyeta vetën? Në këtë rrip toke që ndan Kenian me Tanzaninë, në zemër të Afrikës? Në këtë imazh mbresëlënës ku fare pak shqiptarë kanë shijuar perëndimin e diellit?

Të njëjtën pyetje kishte pasur edhe Batoni. Kështu më tha në mbrëmje, ndërsa ishim ulur të pinim diçka nën qiellin me miliona yje dhe të vëmendshëm ndaj majmunëve që shfaqeshin duke përlarë në sekondë nga tavolina gjithka të ëmbël e herë herë edhe celularët që ishin mbi të.

– Si është jeta e banorëve lokalë, pyeta Xhoshuan përpara se të ndaheshim dhe a mund t’i shohim ata?

– Në park janë dy – tre fshatra të improvizuar për turistë, m’u përgjigj ai. – Imitojnë vallet dhe këngët lokale si dhe shesin prodhime artizanale të përgatitur në fshatrat përreth. Po brenda parkut nuk jetojnë më banorë. I kanë larguar që në 1961 sepse jetonin duke gjuajtur kafshët. Fshatrat e parë janë thuajse 20 km nga kufijtë e parkut, por aty nuk shkon dot kushdo. Ka dy kufizime. E para rreziku i sëmundjeve dhe e dyta, fakti nëse të pranojnë që t’i vizitosh apo jo.

– Duam të shkojmë patjetër, i tha Batoni.

Xhoshua shpjegoi se do fliste që atë mbrëmje me të parin e fisit, por nuk premtoi asgjë.

Në mëngjes ishte i qeshur dhe entuziast. Ndërsa ishim ulur buzë lumit Masai, në shoqërinë e hipopotamëve që lëshonin ca britma të forta dhe krokodilëve që shëlloheshin në diell, na sqaroi se për 200 euro na prisnin në fshatin Mara Siria, ku jetonin thuajse 200 banorë të fisit Masai. Halem Kurtan, djali i prijësit të tyre, do të na priste në dalje të Olololo Gate për të na shoqëruar në fshat.

Halem ishte vërtet aty, thuajse një orë më vonë. Me një anglishte me aksent të fortë na sqaroi se fisi Masai shtrihej nga Mara deri në Serengeti. Se anëtarët e tij që jetonin në Kenia dhe Tanzani numëronin rreth 800 mijë banorë. Një fis krejtësisht nomad, që i kishte rezistuar civilizimit dhe stilit të ri të jetesës. Gjithçka ishte si 1000 vjet më parë dhe këtë kishim mundësi ta vërtetonim shpejt.

Burrat e fshatit qenë mbledhur në hyrje të tij, me veshjet e tyre karakteristike gjithë ngjyra dhe hushtat në dorë. Masait janë poligamë. Janë nga shumë të paktat fise të harruara të botës që jetojnë ende në poligami. Nuk e njohin energjinë elektrike dhe asnjë lloj teknologjie. Zjarri është ende gjëja më e shenjtë. Nuk i njohin ilaçet dhe as paratë. Ato pak që fitojnë nga vizitorët e rrallë i mbledhin në arkën e fshatit për të blerë basme. Me to punojnë vëshjet shumëngjyrëshe që ju mbulojnë trupin.

Jeta është shumë e thjeshtë më sqaroi Halem. Fshati ka 6 fise dhe si rrjedhim 6 porta. Ai është i gjithi i rrethuar nga një gardh i dendur shkarpash për të ndaluar hyrjen e luanëve dhe leopardëve. Shtëpitë e vogla, më shumë vrima, pa dritare dhe pa dritë, qenë të vendosura të gjitha anash, në formë rrethi, ndërsa sheshi bosh në mes shërbente për të mbledhur qetë e gjithë fshatit.

– Ç’do natë 4 djem të fshatit rrinë roje, vijoi ai.

– Kanë armë, e pyeta?

– Jo më tha, ne nuk kemi përdorur kurrë armë, ne përdorim hushta. Një Masai i mirë, e godet dhe e vret luanin me një goditje hushte në qafë. Nëse luani ose leopardi arrin të hyjë në fshat dhe rrëmben ndonjë lopë atëherë rojet e paguajnë nga qetë e tyre.

– Po njerëz sulmojnë, e pyeta?

– Po, u përgjigj. Thuajse çdo muaj kur janë të uritur, por nëse vrasin ndonjë njeri rojet nuk kanë detyrim ta paguajnë.

Përgjigja e tij ishte aq cinike, por e vërtetë. Më sqaroi se banorët jetonin diku 40 – 45 vjeç dhe se i vetmi mjekim që përdornin ishte lëngu i një lloj peme që ata e konsideronin magjike. Një mjekim i improvizuar që shërbente si për kurim ashtu edhe për të lehtësuar dhimbjet.

Masait janë poligamë. Ata mund të marrin sa gra të duan, por kanë vetëm një detyrim për ta bërë këtë. Për çdo martesë mashkulli duhet të ketë e pakta 10 qe. Këto garantojnë që ai mund të rrisë fëmijët që do lindin nga martesa.

– Sa gra ke, pyeta Halem?

– Dy më tha! Kam ende vetëm 23 qe. Jam shumë i ri akoma. babai im ka gjashtë.

Hyra brenda një banese, nëse mund të quhej e tillë. Një si guvë balte, jo më shumë se 8 – 9 metra katorë, shtruar me bar të thatë që shërbente për të amortizuar ftohtësinë e dheut. Në muret anësore, një dorë e kujdeshme kishte shkruajtur: “Faleminderit zotit” anglisht. Përse e falenderonin zotin këta njerëz? Çfarë kishte bërë ai për ta dhe në fakt çfarë prisnin prej tij. M’u kujtua një skenë e ngjashmë 4 vjet më parë, në ishullin e Balit, në Indonezi, kur përpara kasolleve të mjera, e vetmja gjë interesante qenë disa tepsi të mbushura me ujë. Në to pluskonin zambakë dhe lule të tjera bashkë me një qiri të ndezur.

– Përse e kanë këtë, pata pyetur shoqëruesin.

– Falënderojnë zotin, më tha, që ju fali bukën për sot dhe i luten të mos i harrojë edhe nesër.

Kisha mbetur i impresionuar atë ditë me ata njerëz që falenderonin zotin dhe i luteshin ti garantonte mizerjen e tyre të përditshme. Po mbetesha sërish, ndërsa shihja ato gërma anglisht në një popull që jetonte si 1000 vjet më parë. Në një popull që nuk e dinte dhe as donte ta dinte se çfarë forme dhe zhvillimi kishte bota përtej kufijve të atij fshati mjeran.

Në mes të fshatit qenë mbledhur burrat që na ftuan t’i bashkoheshim kërcimit të tyre tradicional. Një kërcim antik që synonte të mbante larg shpirtrat e këqinj dhe të trembte bishat që mund të sulmojnë fshatin. Kishte diçka luftarake, por edhe motivuese në britmat dhe hedhjet e tyre. Ca britma therëse që me gjithë vokalin tim për t’u admiruar nuk i imitoja dot.

– Tani do shkojmë tek gratë na tha Halem. Ai u bë befas serioz dhe shtoi. – Ato do këndojnë dhe ajo që ju mendoni se këndon më mirë mund të bëhet gruaja juaj. Mjafton të keni 10 qe.

– Jeton ajo dot jashtë fshatit, e pyeta?

– Jo, ma ktheu ai, po ti mund ta kesh nusen këtu dhe mund të vish ta takosh sa herë të duash.

Mbuluar me copat e tyre shumëngjyrëshe, gratë ishin vendosur në një rresht perfekt. Kënga e tyre me disa zëra ishte po aq impresonuese sa e burrave. Madje më magjepse.

– Këndojnë bukur, i thashë Halemit, por këtë herë nuk kam ndërmend të marr një nuse në Mara Siria.

Halem tundi kokën i bindur që humbësi më i madh isha unë vetë.

Pak minuta më vonë u ndamë, ndërsa ai më hapi gjithë xhentilesë derën e makinës.

– Ku e di ti si hapet kjo, e pyeta?

– E kam parë më tha, edhe pse vetë, nuk hipi kurrë. Unë vrapoj, vrapoj gjithë ditën.

E pamë vërtet që u nis me vrap, ndërsa makina jonë ecte tej dhe ai humbi nën bushet ku dikur ishte luajtur filmi magjik “Out of Africa”.

Në mbrëmje ishim sërish në Nairobi. Udhëtimi me avion kishte qenë këtë herë magjik dhe disa turistë norvegjezë që qenë ulur pas nesh, po rrëfenin se ky ishte udhëtimi më i bukur i jetës së tyre.

– Si mund t’i rrezistojnë këta njerëz me kaq stoicizëm civilizimit, pyesja veten, ndërsa kamarieri i sjellshëm i hotelit Norfolk po më servirte një specialitet vendas, që ende sot nuk di se çfarë emri kishte tamam. – Si mund të jetjonë të mbyllur në botën e tyre? Një botë që pasi ka lënë pas tregëtinë e skllevërve, dyndjet e arabëve, periudhën koloniale, luftrat dhe zhvillimin e teknologjisë vijon të jetë e mbërthyer në një aksiomë të thjeshtë: Lopa e vrarë paguhet, njeriu jo.

Ishte një mbrëmje e ngrohtë dhe tejet e koloruar. Një mbrëmje nga ato që mund t’i gjesh vetëm në Afrikë. I kisha ndeshur kohë më parë në Afrikën e Jugut, në shkretëtirën e Saharasë apo në fushat e shkreta të Nigerisë. Kishin të gjitha një të përbashkët, egërsinë. Dhe jetën që tenton ta përballojë atë.

Në mëngjes, ndërsa avioni po ngrihej nga aeroporti i Nairobit, në Tv po shfaqej ceremonia e betimit të Donald Tramp. Obama qëndronte aty, me buzëqeshjen e tij karakteristike. Ato ditë e kishim përmendur shpesh. Ishim në vendin e babait të tij. Një moment mendova se fatet njerëzore janë të pabesueshme në jetë. Nuk është çudi që ai të ishte një djalë si Halem, nëse i jati nuk do ishte nisur të shkollohej në Haëai dhe ai vetë nuk do kishte mbetur me të jëmën atje. Fati e kishte bërë për 8 vite njeriun më të fuqishëm politik të globit. Ai qe munduar të ekuilibronte fatet e botës, ndërsa një bashkëkombas i babait të tij, shqetësohej në fshatin e humbur të Mara Sirias se mos luanët hanin atë natë ndonjë lopë dhe jo një njeri…

Blendi Fevziu

Kryeministri Edi Rama do të jetë një prej artistëve që do të marrë pjesë në edicionin e 57-të të Bienales së Venecias. Rama dhe Anri Sala do të jenë të vetmit artist që do të kenë një ekspozitë të plotë  në qëndër të Venecias nën kurimin e Christine Macel. Bienalja Ndërkombëtare e Venecias një nga ngjarjet më të rëndësishme në fushën e arteve pamore do të hap siparin më 13 maj për të vazhduar deri më 26 nëntor të këtij viti.

Shqipëria do të përfaqësohet nga artisti Leonard Qylafi. Tema e këtij viti e Bienales është “Rroftë arti I gjallë!”.  “Në një botë plot konflikte dhe trazira, në të cilën humanizmi po vihet seriozisht në rrezik, arti është pjesa më e vyer e qenies njerëzore. Është vendi ideal për reflektim, krijimtarinë individuale, lirinë dhe pyetjet themelore. Është një “po” ndaj jetës, edhe pse një “por” i qëndron nganjëherë përkrah. Më shumë se kurdo, roli, zëri dhe përgjegjësia e artistit janë të domosdoshëm në kuadrin e debatit bashkëkohor.”, është shprehur kuratorja Marcel lidhur me temën e këtij edicioni. “Viva Arte Viva” është një Bienale e konceptuar me artistët, nga artistët dhe për artistët.

Ajo merret me format që ata propozojnë, pyetjet që ata ngrenë, praktikat që ata zhvillojnë dhe format e jetës që ata zgjedhin.”Ndodhi në kohën e tashme” quhet projekti që Qylafi ka zgjedhur për të prezantuar pavionin shqiptar. ”Juria gjykoi se është e rëndësishme që Pavijoni Shqiptar të prezantohet nga një artist që ka aftësinë të risjellë historinë e së shkuarës me një këndvështrim, kërkim dhe praktikë kontemporane. Qylafi prezantohet me piktura dhe dokumente personale që sjell një kontrast midis historive individuale dhe kujtesës kolektive, në një trajtim sa politik, aq edhe poetik. Duke e krijuar lidhjen e tij me kohën, Qylafi prodhon një ngjashmëri dhe analogji të fortë dhe të re, e cila ngre shumë pyetje, duke e bërë edhe më emocionuese potencialin e dinamikës së narrativave të paraqitura”, thuhet në motivacionin me të cilin Ministria e Kulturës zgjodhi Qylafin si artistin që do prezantojë artin shqiptar në këtë event.

Një bisedë e ngrohtë dhe miqësore ka qenë dje ajo mes krerëve të Lëvizjes “Vetëvendosje” dhe familjes së Driotëro Agollit, të bijës Elonës dhe bashkëshortes, Sadijes. Përfaqësues të partisë politike nga Prishtina kishin ardhur për ngushëllime në emër të qytetarëve të Kosovës në familjen e shkrimtarit që u shua në moshën 85-vjeçare. Gjatë takimit në shtëpinë e Dritëro Agollit me miqtë nga Kosova, vajza e tij kujtoi momentet e fundit kur shkrimtari interesohej për tensionet politike dhe shkarkimin e ministrit të Drejtësisë.

Ndërsa, bashkëshortja, Sadija tregoi se Dritëroi donte ta kishte pranë në çastet e fundit në spital në të njëjtën dhomë, ku ajo të kryen kontroll të plotë për veten. “Na pyeste se çfarë ka ndodhur në politikë kur iku Ylli Manjani dhe madje na tha edhe disa vargje për të”, rrëfeu e bija Elona. Ndërsa bashkëshortja, Sadija, tha se nuk donte të shkonte në spital. “Ndërsa po e bindnim, ai më tha që të shkoja edhe unë me të në spital, më tha që të shtroheshim të dy në spital, të merrnim një dhomë dhe unë të bëja kontrollet aty”.

Gjatë këtij rrëfimi, Sadije Agolli kujtoi edhe kohën kur ndërsa isha shtruar. Më pas, bashkëshortja e shkrimtarit, gazetarit e politikanit të ndarë nga jeta pak ditë më parë, kujtoi edhe kohën kur ishin të rinj. “Para se të martoheshim, unë i thashë se vija nga një familje besimtarësh. I thashë se babai im falej pesë herë në ditë dhe kur të vinte të më takonte, do falej edhe këtu në shtëpinë tonë. I thashë Dritëroit se do ta kishte vështirë se ishte ateist dhe ishte komunizëm. Po ai më tha nuk ka problem, le të falet babai, mjafton që ne të ishim bashkë. Dhe kështu u martuam”.

Elona sqaroi se i ati ishte demokrat dhe nuk i kishte problem këto gjëra. Takimi krerët e “Vetëvendosjes” në emër të qytetarëve të Kosovës vizituan dje shtëpinë e Dritëro Agollit për të ngushëlluar bashkëshorten dhe vajzën e tij. Albin Kurti mirëpriti kritikat e Tiranës zyrtare ndaj Serbisë për ngjarjet e fundit, pasi në luftë qytetarët e Kosovës u vranë nga serbët sepse ishin shqiptarë.

Përfaqësuesit e “Vetëvendosjes” vizituan familjen e Dritëro Agollit nga ku shprehën ngushëllimet, por edhe kanë rikujtuar takimet e gjata me të. Kreu i kësaj force politike, Visar Ymeri deklaroi se Agolli mbetet frymëzim për rininë e Kosovës të viteve ’70, kohë kur të gjithë i lexonin veprat e tij. Ymeri madje shtoi se emrin Dritëro e mbajnë mjaft të rinj kosovarë, duke marrë shembull nga shkrimtari që lexohej në kohën kur ata lindën. Albin Kurti tha në shtëpinë e Agollit se vepra e tij do të jetojë gjatë. /GSh

Kantautori shqiptar Ermal Meta ka performuar mbrëmë në natën e parë të Festivalit të Muzikës Italiane ‘Sanremo 2017’, me këngën e tij “Vietato di morire” “E ndaluar të vdesësh”.

Dhe pse i pafavorizuar, duke kënduar i fundit e rreth mesnatës, në një orar me publik të reduktuar, kantautori shqitpar ka mundur të renditet në vendin e tretë në klasifikim provizor të këtij Festivali.

Kanë votuar për këtë renditje publiku me televotim si dhe juria e gazetarëve me një të drejtë të barabartë 50% +50%. Pas tij në vendin e 4 renditet këngëtari tashmë me nënshtetësi shqiptare Albano.

Janë në rrezik eleminimi nga gara e këngës fituese ‘Sanremo 2017’, këngëtarët e njohur Ron, Giusy Ferrero e Clementino.

Performanca e kanatautorit shqiptar Ermal Meta është pritur nga kritika italiane, sidomos për tekstin e harmoninë muzikore të këngës.

E përditshmja italiane “Corriere della sera” i dedikon sot artikullin me titull “Ermal Meta: Në Sanremo me rrokun tim”, ku kantautori shqiptar rrëfen se “që në moshën 13 vjeçare dëshira e tij ishte të bëhej rockstar.”

“Në fëmijëri miti im ishte Mozarti, shprehet Ermal, për shkak se nëna ime ishte violiniste e babai im muzikant. Që 3 vjeç ndiqja me ta koncerte të muzikës klasike.”

Përsa i përket vendlindjes së tij Shqipërisë Ermal thotë “se fakti se është rritur në Shqipëri e ka pasuruar.” “Kam diçka më shumë se të tjerët e ndjehem si një urë mes dy botëve që duhet të komunikojnë më shumë.”

Në natën e parë të Festivalit të Sanremos 2017 të ftuarit special qenë këngëtari latin Ricky Martin, i cili me një performancë fantastike ngriti në këmbë të gjithë publikun e teatrit Ariston, si dhe grupi britanik “Clean Bandits”.

Sot në natën e 2 të Sanremos do të përformojnë 11 këngëtarë e fundit të kategorisë kampioni.

Ata janë Bianca Atzei, Michele Bravi, Chiara, Gigi D’Alessio, Francesco Gabbani, Marco Masini, Nesli e Alice Paba, Rige e Giulia Luzi, Sergio Silvestre, Paola Turci e Michele Zarrillo.

Ndërsa të ftuarit specialë do të jenë aktori Keanu Reeves dhe futbollisti i skuadrës së Romës, kapiteni Francesco Totti.

Aktori i madh shqiptar, Kadri Roshi, pak ditë më parë shënoi 10-vjetorin largimin nga kjo jetë.

Përvejtori i largimit të tij u kalua disi në heshtje, për shkak të vdekjes së shkrimtarit Dritëro Agolli.

Por gazeta “Shekulli” ka sjellë sot një rrëfim të pabotuar më parë, të aktorit të madh.

Gazeta shkruan se teksa i  ndjeri aktor përgatiste së bashku me Petrit Rukën filmin dokumentar për jetën e tij, ka rrëfyar nga për origjinën e prindërve libohovitë, për nënën edhe babanë, deri tek fakti se vështirësitë ekonomike bënë që prindërit e tij të shkonin në Ballsh.

“Unë edhe kur flas, flas mallakastërioçe”, tregonte Roshi.

Regjisori Ruka kishte zgjedhur që personazh të vetëm në këtë dokumentar, të kishte vetëm atë, i cili gjatë një ore do të tregonte me imtësi çdo detaj të jetës së tij.

Edhe pse mbi shpinë mbante shumë vite, nuk e kishte harruar asnjëherë jetën e vështirë, që kishte kaluar në fëmijëri.

Nëna e kishte lënë dy vjeç, ndërsa babai në moshën 12-vjeçare.

Plaku i thinjur, përshkruante me detaje, natën e ftohtë, që u largua nga Ballshi për në Kavajë tek motra.

Punët e tij të para, si punëtor krahu 13 orë në ditë, që nga shkarkimi i dërrasave dhe shkarkimi i çimentos, do t’i kujtonte, si punët më të vështira që kishte bërë në jetën e tij.

Më vonë ditën e kapitullimit të Italisë fashiste, ai do t’i shpëtonte vdekjes.

Pas kësaj fati i tij i mirë, ishte shkruar që të vinte në Tiranë.

Ndërsa, puna e parë që do të bënte ishte pastrues në drejtorinë e BKT-së të sheshi “Avni Rustemi”.

“Të tre katet i laja brenda dy orësh i pastroja dhe i bëja edhe me naftë. Nuk ishte e vështirë, sepse isha mësuar me çimenton, që shkarkoja nga 13 orë në ditë”, rrëfente Roshi.

Takimi i tij me kinematografinë ka qenë te kinema “Republika”. Punonte si biletaprerës. “Ngandonjëherë i zoti i lokalit e shikonte se nuk e kisha mendjen te puna, që të grisja biletat. Ndërsa, gjatë intervalit që futeshin njerëz, unë isha i gozhduar pas filmit”.

Në pakun Rinia një ditë takoi mësuesin e tij të shkollës fillore nga Berati. Nuk e njohu. E përshëndeti. E pa dhe i tha: “Jam Kadri Roshi”.

Pasi e njohu e pyeti se me se merrej.

“Jam pa punë i thashë”.

“Pse nuk hyn në sallë të teatrit”, më tha.

“Nga të hy, si të hy, nga hyhet?”

Edhe kështu mësuesi i tij i fillores do të bëhej sebep, që Kadri Roshi të hynte në atë derë, të cilën do ta donte për tërë jetën.

Teksti i parë që mori në dorë, ishte i vështirë për të, aq i vështirë, saqë nuk e kuptoi dot as deri në fund të jetës së tij, kuptimin e tij të vërtetë.

Bëhet fjalë për “Hamletin” e Uilljam Shekspir.

Por, jo gjithçka kishte mbaruar këtu.

Ai nuk do ta kalonte provimin për të qenë pjesë e teatrit.

Por, lotëve të tij plot dënesë do t’u jepte një përgjigje pozitive, drejtori i Teatrit Kombëtar, Xhemal Mbroja.

Ai pasi e pa, vendosi që ta merrte që të angazhohej, si sufler.

“Mezi prisja që të sëmureshin aktorët dhe do t’i zëvendësoja unë. Isha më i sigurt nga të tërë. Por, doni ju që ata nuk sëmureshin”, tregonte Roshi.

Roli i tij i parë në skenë e Teatrit Popullor, që do t’i hapte të dyja dyert e teatrit për të ishte Osipi tek “Revizori” i Gogolit.

Pas këtij roli, atij i del e drejta e studimit në Zagreb të Kroacisë, si aktor.

Por, me prishjen e marrëdhënieve me ish-Jugosllavinë u transferua në Pragë të Çekisë, ku i gjendur përballë një komisioni, sebep apriori kësaj here, që të niste studimet e larta në këtë vend do të ishte origjina shqiptare e Aleksandër Moisut.

Kthimi në Shqipëri në vitin 1955 do të bënte, që ai të luante në skenë role të ndryshëm, ndërsa spektatori i pëlqente të gjitha ato, roli që e bindi atë vet se aktrimi ishte zgjedhja e vërtetë e jetës së tij, do të ishte sërish roli i Osipit nga Gogoli.

“Diplomën e parë ma dhanë pedagogët, por atë më të madhen të shoqëruar me dashuri dhe me ndjenja të pastra dhe fisnike ma dha spektatori”, rrëfen Roshi.

Pas suksesit të Kadri Roshit në interpretimin e rolit Arturo Ui në vitin 1974, u akuzua se kishte ngritur zërin gjatë interpretimit.

Në fund të shfaqjes u dënua, duke u dërguar të punonte, si punëtor në ofiçinën e automjeteve të ndërtimit, OAN.

Por, as pas këtij dënimi nuk ndali së punuari, edhe si aktor edhe si regjisor, duke ngritur një grup amator.

Shfaqja që do të vinte në skenë “Komisari Memo”, do të duartrokitej dhe brohoritej aq shumë nga spektatori, saqë dukej, sikur ata thoshin: “E duam në teatër Kadri Roshin”.

Por, nga se trembej Kadri Roshi? Ai u tremb vetëm nga pleqëria.

“Ajo që më shkatërron mua është pleqëria. Më ruajt qielli prej saj… Çfarë nuk bëj, që bota të mos e vërë re që unë jam plakur, sepse më vjen turp! Hidhem edhe përdridhem, që bota të mos e vërë re. Por, edhe sa kohë thua që do të zgjas kjo gjë…”, rrëfente mjeshtri për vetveten sa ishte gjallë.

Nga Kristaq  BALLI

Krijimtaria artistike e fotografit  të shquar  shqiptaro-amerikan  nga  Korça,  Gjon Mili (1904-1984)  mbetet një minierë e pafund “xeherorësh”  të çmuar, ku sa më shumë tenton të gjurmosh apo të  eksplorosh, aq më shumë drita e saj bëhet më e largët, më e paarritshme, më e mistershme, sepse pasuria imazherike që ka lënë ai është e pafundme. Pas vitit 1990, në Shqipëri (por edhe më herët në Kosovë)  është tentuar të hidhet dritë mbi këtë fotograf novator me  artikuj e studime të pjesshme, shumë herë komplementarë, duke arritur deri diku që të krijohet portreti i tij monumental prej një artisti elitar e ekselent, ndoshta më të kompletuarin dhe shqiptarin artist kontemporan  më të njohur botërisht për kontributin e tij në artin pamor të fotografisë artistike. Por, gjithsesi, ai mbetet ende i padepërtueshëm deri në thellësi, sepse, herë pas here, nga galerat e botës së tij artistike dalin në dritë të tjera të dhëna, të tjera vepra fotografike në letër apo negativë, madje edhe shkrime të panjohura të tij në vetën e parë (veç atyre të botuara), të cilat e rafinojnë biografinë e tij artistike dhe e bëjnë të paeksploruar tërësisht detin e botës dhe të shpirtit të tij artistik e human.

Gjon Mili, edhe pse një specialist i kompletuar në profesionin e tij të inxhinierit elektrik të studiuar në universitetin e famshëm MIT të Massachusets, edhe pse një intelektual i angazhuar në sferën shkencore të elektricitetit dhe optikës, me të cilat mund të kish një karrierë e prosperitet të lakmueshëm material, edhe si veprimtar mëmëdhetar I organizimeve politike e patriotike shqiptare në SHBA e kishte të siguruar të ardhmen e tij, ai preferoi t’i sfidojë ato me një tjetër profesion, me një tjetër angazhim,  të cilin e filloi si amator i druajtur,  por erruptiv më tej kur gjeti vetveten, pra atë të fotografit, i cili pa besuar edhe vetë, do ta ngrinte në piedestalin e një prej artistëve më të famshëm në botën fotografike. Ai u bë i tillë sepse falë talentit, njohurive, pasionit, këmbënguljes, imagjinatës dhe aftësive inovative zbuloi dhe aplikoi teknika të reja të panjohura më parë dhe që bashkë me tharmin artistik i hapën fotografisë dimensione e horizonte evolucioniste dhe shndërrime fondamentale në konceptet, strukturat dhe marrëdhëniet midis dritës, lëvizjes, kohës, shpejtësisë, teknologjisë.

       Kur tenton të shkruash diçka për Gjon Milin të duket sikur shpirti të zhvendoset në thellësi të një oqeani, apo në mes të një univers qiellor, ku çdo objekt, gjallesë, apo planet është më i bukur se tjetri dhe ti nuk di cilin të zgjedhësh më parë, sepse, ashtu si ato edhe konstelacioni i yllësish së trashëgimisë artistike të tij është një pafundësi fantazie e skalitur hirshëm e mjeshtërisht nga syri i tij i mprehtë. Por Gjon Mili ynë është, gjithashtu, shumëdimensional në krijimtarinë e vet. Si fotograf, ai aplikoi në përmasa të gjera e transformuese dritën stroboskopike; si muzikant (ai luante edhe vete në oboe), ishte promotori dhe organizuesi në studion e tij  të aktiviteteve muzikore të njohura si Jam Session me figura të shquara të muzikës dhe artistëve futuristë; si prodhues filmash ai u bë i famshëm me filmat e shkurtër muzikorë; si shkrimtar esseist ai ishte po aq i talentuar dhe produktiv dhe këtë e konstatojmë në librat e tij madhore “Dimensioni i Tretë i Pikasos”, “Gjon Mili, Fotografί dhe Kujtime”, por edhe në disa shkrime të tjera të pabotuara zyrtarisht.

Gjithsesi, fotografia mbetet dashuria e tij platonike dhe e përjetshme, e cila e sakrifikoi deri në fund të jetës. Gjinitë, zhanret,  subjektet, stilet, personazhet, teknikat, kamerat, përpunimet laboratorike janë aq të shumta e të larmishme sa çdo njëra prej tyre të mrekullon, të shtang, të sugjestionon me origjinalitetin dhe specifikën e vet. Por, mbi të gjitha, Mili mund të konsiderohet  fotograf i artit dhe artistëve, i të gjitha arteve, i të gjithë artistëve. Midis tyre, në këto rreshta do të veçoja ato të muzikantëve  këngëtarëve të përbotshëm si: Edith Piaf, Frank Sinatra, Billy Holyday, Merilin Monroe, Ella Fitzgerald, Mary Lou Williams, Duke Ellington, Lee Wiley, Avong Long,  Lester Young, Sid Catlett, Clora Bryant  etj. U përqendrova tek muzikantët, pasi deri më sot asnjë studiues apo shkrues nuk ka pasur fatin të dijë e të relatojë se Gjon Mili ka fotografuar edhe një nga këngëtaret më të mëdha të kohërave, Mbretëreshën e muzikës Rock & Roll, Tina Turner, fakt të cilin nuk e ka përmendur edhe vetë ai  diku. Por,  të dhëna të freskëta e foto surprizuese të tij janë hedhur në mediat amerikane, veçanërisht në Revistën “Life”, ku Gjon Mili ishte i punësuar pothuajse gjatë gjithë karrierës së tij artistike. Ato janë foto të panjohura, të  pabotuara në mediume, mirëpo, të konservuara me kujdes, na vijnë sot  me një përhirje nostalgjie, afeksioni,  kujdesi  e vëmendje të veçantë  që organe prestigjioze si “Life”, tregojnë ndaj krijuesve të tyre të shquar në një moment të caktuar e deçiziv, edhe pse ata kanë shumë vite që janë ndarë nga kjo jetë.

Tina Turner, me emrin e saj nativ Anna Mae Bullock dhe me prejardhje afro-amerikane ka lindur në vitin 1939 në Haywood County, Tennessee, SHBA.  është një këngëtare, balerinë, aktore dhe autore. Ajo ka filluar karrierën e saj muzikore nga gjysma e viteve ‘50 si një këngëtare shoqëruese  me grupin “Kings of Rhythm” (Mbretërit e Ritmit) të Ike Turner (zbuluesi i saj) me të cilin edhe u martua.   Paraqitja në publik me emrin Tina Turner (Tërner)  fillon më 1960 si protagoniste e kompleksit “Ike & Tina Turner Revue”. Zëri i saj i egër  e këlthitës tërhoqën vëmendjen e kritikës muzikore dhe suksesi erdhi shumë shpejt me këngët “A  Fool in Love” (Budalla në Dashuri), 1960. Një tur i gjatë në Amerikë me kompleksin Kings & Rhythm të Ike Turner do ta cilësonte atë si “një nga më të nxehtat, më potentet e më të qëndrueshmet, më eksplozive e të gjitha komplekseve R&B (Ritëm dhe Bluz)”. Kështu do të fillonte historia e rrugës të saj artistike në muzikën Rock’n’Roll, një histori suksesi që do të vinte duke u zgjeruar e rritur në mënyrë eksponenciale jo vetëm në ShBA, por në të gjitha kontinentet, në të gjithë botën  sidomos në skenat e mëdha dhe stadiumet e  Europës, ku ajo ndjehej më e vlerësuar. Këngët e viteve ‘60-‘70, si “River Deep – Mountain High” (Lumë i Thellë – Mal i Lartë), 1966, “Proud Mary” (Maria Krenare), 1971, si dhe albumet e regjistruara gjatë kësaj periudhe, veçanërisht i pari album solo i Tinës “Tina Turns the Country On”,1974 do ta afirmonin atë si një interpretuese unike për muzikën Rock & Roll . Por vlerësimet dhe renditja profesionale dhe e publikut  ndaj këngëve të saj me  bashkëshortin Ike Turner ishin nga më të lartat.

       Në vitin 1978 ajo u divorcua nga Ike Turner dhe, kështu filloi një erë e re e krijimtarisë së saj muzikore. Së pari në disa emisione show dhe kabaret  hollivudiane,  më pas një turne në Australi dhe disa albume, midis të cilave “Love Explosion” (Shpërthim dashurie), 1978, pastaj një turne e dytë në SHBA “Wild Lady of Rock ’n’ Roll” (Zonja e Egër e Rock & Roll), emisioni televiziv “Hollyood Nights” (Netët e Hollivudit), 1979, albumi  i dytë personal “What’s Love Got to Do with it”, i cili u shit në 5 milionë kopje ne SHBA dhe 20 milionë kopje në mbarë botën konsoliduan famën e karrierës së saj dhe protagonizmin feminist të vlerësuar në shkallën më të lartë duke fituar, veç të tjerash më 1985 katër çmime Grammy Aëards.  Kontribuon për filantropi ndaj Afrikës me vokalin e saj në këngën “Ëe Are the Ëorld” (Ne Jemi Bota). Më 1986 boton kujtimet e saj “I, Tina” (Unë, Tina), libër, i cili u bë bestseller.  Për arritjet e saj në jetë, iu dedikua një Yll në Hollywood Ëalk of Fame (Shëtitorja e Famës në Hollivud)  dhe në  St. Louis Walk of Fame (Shëtitoren e Famës në St. Luis). Në koncertin e madh në Brazil, në stadiumin Maracan, ajo fitoi Çmimin Botëror Guiness (Gines) për audiencën më të madhe direkte prej rreth 184.000 spektatorësh. Këngët e saj “The Best” dhe  “Steamy Ëindoës” u bënë Maja e Hiteve 40. Më 1991, Ike dhe Tina Turner u vendosën në Rock and Roll Hall of Fame (Holli i Famës Rock & Roll). Me këngën “I Don’t Wanna Fight” (Nuk Dua të Luftoj) ajo u radhit e para në Top listën e 10 këngëve Hit. Pas shumë performancave e turneve të tjera, në vitin 2005 u nderua  nga Kennedy Center Honors (Qendra e Nderit  Kenedi). Presidenti George W. Bush e takoi Tina Tërner me komentin e tij  “mjeshtëri natyrale, energji dhe sensualitet” dhe duke iu referuar këmbëve të saj si “më të famshmet në biznesin e show-t”. Artistja dhe pronarja e mediave Oprah Winfrey thotë: “Ne nuk duam tjetër hero. Ne  na duhen më shumë heroina si ju. Tina, ju më bëtë krenare ta shqiptoj emrin tim  g-r-u-a.” Turneu me rastin  e 50-vjetorit të krijimtarisë “Tina Live” (Tina direkt) më 2009 korri sukses të bujshëm. Tina konsiderohet si një prej 100 këngëtarëve më të mëdhenj të të gjitha kohërave (Nr. 17)

Ka regjistruar 11 CD, ka bërë 11 turne në të gjitha kontinentet, ka qenë aktore në 9 filma artistikë e dokumentarë, si dhe në shumë emisione televizive.

Tipi i vokalit të Tinës është contralto dhe përfshin tre oktava. Zëri me një cilësi dhe kumbim grykor, “i ngjirur”,   shumë unik, energjik dhe natyral, një zë koke i mprehtë, i kthjellët, i ndritshëm, i ndezur…  ka një karakter lehtësisht të identifikueshëm. Kontrolli i jashtëzakonshëm i Tina Tërner-it nënkupton se ajo është e aftë për timbre dhe tone të ndryshueshme,  të cilat i japin asaj shkathtësi të madhe që e lejojnë të adoptojë gjini,  zhanre e stile të larmishme e të shumta të muzikës (Rock, Pop, Blues dhe kontemporane). Mjeshtëria e saj në diapazonet e ulëta reflektohet në amplitudat e ndërthurura të zërit të saj. Por ajo arrin të ketë, padyshim, një regjistër të gjerë vokal deri në oktavën e pestë. Origjinale paraqitet ajo edhe në pjesën interpretuese si balerinë e një cilësie me performancë të  admirueshme, të  paparashikueshme e improvizuese,  si dhe me një komunikimin të zhdërvjellët e  drejtpërdrejtë me publikun,  që i shton vlerat e paraqitjeve të saj.

       Sot ajo është 75 vjeç dhe jeton në Zvicër si qytetare e këtij vendi duke e  lënë nënshtetësinë amerikane më 2013.

       Jeta e saj artistike më se 50 vjeçare e karakterizuar nga talenti i rrallë muzikor, zëri vullkanik dhe performanca sensacionale, puna intensive dhe e palodhur në aktrim dhe balet, energjia shpërthyese fizike e shpirtërore, suksesi i padiskutueshëm i këngëve, koncerteve, turneve, por edhe tharmi i brishtë feminist e sensual që inspiron dhe inkurajon gjithë vajzat e gratë e botës, e kanë cilësuar atë si divën dhe ikonën muzikore,  “feniksin e Rock and Roll-it”, “seks simbolin e rock-ut”, “superstarin e MTV”, “testamentin e dashurisë, dhimbjes dhe seksit” artisten femër më të suksesshme të Rock & Roll,  një prej  artistëve bestseller botërorë të të gjitha kohërave, me rreth 180 milion disqe të shitur dhe i kanë atribuuar kurorën e  “Mbretëreshës së Rock and Roll.”

        Të 15 fotot e panjohura deri sot të Gjon Milit, në mënyrë shumë sintetike e paraqitin këtë virtuozitet shpërthyes të këngëtares gjatë një koncerti direkt. Në një publikim të Life.com  thuhet se këngëtari  i famshëm David Bowe që qëndronte pranë Tinës në koncertin e saj në Angli,  është shprehur: “Duke qëndruar pranë saj të dukej se ishe në vendin më të nxehtë të universit”.  Portali mendon se për fotot e Gjon Milit dihet vetëm viti (1970), por jo data e saktë vendi e  lista e këngëve, sidoqoftë, sipas portalit  theksohet se kur Tina Tërner ngjitej në skenë – nuk kish rëndësi sa e madhe ose e vogël ishte turma e spektatorëve – nuk mund të përmbahej joshja e saj  shpirtërore dhe sensuale.

       Por gjurmimet tona, duke qëmtuar në revistën Life, na çojnë në faqet e numrit të saj të dt.18 dhjetor  1970, (f. 57-61, Vol. 69, NO 25) ku ndeshemi me artikullin “Tina Turns On” (A solid soul hits it  in a big way. Photographed  by Gjon Mili – Një shpirt i fortë e zbulon atë në mënyrë bujare. Fotografuar nga Gjon Mili) ku janë botuar disa prej këtyre fotove,  madje edhe  me disa shpjegime që qartësojnë  detaje rreth setit fotografik të tij për Tina Tërner. Me nëntitullin “Sukses i shkëlqyer i  një këngëtareje me shpirt  të fortë – Tina flakëron”,  përbri fotos (Foto 2) shkruhet kjo diçiturë: Në Las Vegas, Tina këndon një këngë të bashkëshortit të saj Ike Turner. Ai shkruan këngët, luan në kitarë dhe është drejtues i kompleksit  “Ike & Tina Turner Revue”.

     Dhe më poshtë: Ajo ngjitet në skenë si një vrundull, si një pemë Krishtlindjesh e fryrë nga erëra të forta…”  Kurse fotoja (Foto 3) përmban këtë përshkrim: “Interpretimi joatletik i këngës “I’ve Been Loving You too Long” (Jam dashuruar me ty shumë gjatë)  ndryshon nga stili i saj i zakonshëm, por konsiderohet më sensual”.

       Në armatën e admiruesve të saj është edhe Gjon Mili, fotografitë “verbuese” të të cilit përfshijnë vitalitetin dhe lëvizjet pa pushim të Tinës në skenë. Për 65 minuta rresht, ajo nuk e  ndalon kërcimin. Në këto foto ajo cilësohet nga kritikët si një “uragan” dhe “një revolucion seksual femëror”. Në vitin 1970 Tina ishte 31 vjeç dhe sapo kishte filluar dekadën e dytë të karrierës së saj artistike me një bagazh të sigurt suksesesh, bashkë me Ike Turner. Gjon Mili, dhe pse tashmë 66  vjeç, nuk i ishte ndarë pasionit dhe profesionit të tij dhe bashkëpunonte ende me revistën “Life”. Si dukej, performanca  ekstravagante dhe në lëvizje të përhershme e Tina Tërnerit e kishin ngacmuar  atë, veç të tjerash,  për t’iu rikthyer   realizimit të fotove në teknikën e hershme stroboskopike. Fotot, të cilat përfshijnë portrete, torse, figura të plota, tablo të përgjithshme të kompleksit, etj., janë me ngjyra, ku dominojnë  frekuenca bluje e  violeti, por mbi të gjitha, ato kanë në thelb karakterin variabël të këngëtares kur ajo interpreton balada të trishtuara shpirtërore, apo këngë ritmike me atmosferë shpërthyese  Rock & Roll-i. Edhe pse në një koncert direkt, Gjon Mili e ka shfrytëzuar potencialin e vet profesional e mjeshtëror në realizmin e fotove të mrekullueshme, që reflektonin së pari botën emocionale artistike vullkanike të një prej yjeve të artit botëror dhe së dyti, afeksionin dhe lidhjen e tij të pashtershme krijuese  ndaj botës e artit.

       Kjo tufë fotosh, të panjohura deri sot nga opinion dhe studiuesit shqiptarë, është një vlerë e shtuar dhe e çmuar në opusin fotografik të Gjon Milit, si dhe një homazh nderimi, respekti e vlerësimi që Revista LIFE, por edhe audienca artdashëse shqiptare  i dedikojnë  këtij artisti virtuoz, këtij “shqiptari gjenial” (Sean O’Casey)  22 vjet pas shuarjes së tij fizike, por jo shpirtërore e artistike.